cd...
Rytuał przymierza Religijny charakter miało również, podobnie jak w Biblii i u Semitów, zawieranie przymierza. To kolejny analogiczny element religijny występujący również w Starym Testamencie. Obrzędowi zawarcia przymierza towarzyszył znany „rytuał przejścia”: składaną z tej okazji ofiarę rozcinano na dwie połowy, między którymi przechodzili partnerzy, połączeni nowo zawartym układem. W j. hebrajskim zawarcie przymierza określane jest terminem tyrIB. tr:K' kārat berît – dosł. „przeciąć, rozciąć przymierze” (tłum. jako „zawrzeć przymierze”) – co wynika właśnie z praktykowania tego, jak się okazuje, semickiego, zwyczaju. Opowiada o tym np. Rdz 15:
9 Wtedy Pan rzekł: «Wybierz dla Mnie trzyletnią jałowicę, trzyletnią kozę i trzyletniego barana, a nadto synogarlicę i gołębicę». 10 Wybrawszy to wszystko, Abram poprzerąbywał je wzdłuż na połowy i przerąbane części ułożył jedną naprzeciw drugiej; ptaków nie porozcinał. 11 Kiedy zaś do tego mięsa zaczęło zlatywać się ptactwo drapieżne, Abram je odpędził. 12 A gdy słońce chyliło się ku zachodowi, Abram zapadł w głęboki sen i opanowało go uczucie lęku, jak gdyby ogarnęła go wielka ciemność. 13 I wtedy to Pan rzekł do Abrama: «Wiedz o tym dobrze, iż twoi potomkowie będą przebywać jako przybysze w kraju, który nie będzie ich krajem, i przez czterysta lat będą tam ciemiężeni jako niewolnicy; 14 aż wreszcie ześlę zasłużoną karę na ten naród, którego będą niewolnikami, po czym oni wyjdą z wielkim dobytkiem. 15 Ale ty odejdziesz do twych przodków w pokoju, w późnej starości zejdziesz do grobu. 16 Twoi potomkowie powrócą tu dopiero w czwartym pokoleniu, gdy już dopełni się miara niegodziwości Amorytów». 17 A kiedy słońce zaszło i nastał mrok nieprzenikniony, ukazał się dym jakby wydobywający się z pieca i ogień niby gorejąca pochodnia i przesunęły się między tymi połowami zwierząt. 18 Wtedy to właśnie Pan zawarł przymierze z Abramem, mówiąc: «Potomstwu twemu daję ten kraj, od Rzeki Egipskiej aż do rzeki wielkiej, rzeki Eufrat, wraz z Kenitami, Kenizytami, Kadmonitami, 20 Chetytami, Peryzzytami, Refaitami, 21 Amorytami, Kananejczykami, Girgaszytami i Jebusytami»
Inne teksty: Mojżesz wziął krew i pokropił nią lud, mówiąc: «Oto krew przymierza, które Pan zawarł z wami (hinnË da|m-haBBürît ´ášer Kärat ´ädönäy `immäkem) na podstawie wszystkich tych słów» (Wj 24,8; zob. też Pwt 4,23; 5,2.3 itd.). Formuła ta występuje przynajmniej kilkadziesiąt razy w Biblii w relacji Bóg – człowiek. Pojawia się także w relacji przymierza między ludźmi: A potem Abraham dał Abimelekowi owce i woły, i tak obaj zawarli przymierze (wayyikrütû šünêhem Bürît) (Rdz 21,27).
Rytuał “rozcięcia przymierza” poświadczony jest również w Ugarit: wapienna stela przedstawia króla i wasala, podających sobie ręce, łokciami wsparte na dokumentach przymierza spisanych na glinianych tablicach (a wiec na pewno mamy do czynienia z przymierzem), a powyżej widać dwie rozdzielone połówki ofiarnego zwierzecia[11].
Trudno wypowiadać się nt. religijności prywatnej, osobistej. Zwraca natomiast uwagę istnienie w Ugarit instytucji zwanej marzeah. Jest to rodzaj zwyczaju żałobnego, sakralna uczta ku czci zmarłego, znana w świecie fenickim i hebrajskim – również do tego zwyczaju znajdujemy analogie w Biblii (por. Jr 16,5 x:zEr>m; tyBe Bêt marzëªH – dom żałoby; zob. też Am 6,7)[12]. Troska o zmarłych odgrywała ważną rolę w pobożności starożytnej ludności Ugarit. Świadczy o tym chociażby mit o Aqhacie: Danel maż sprawiedliwi i mądry, dowiedziawszy się o śmierci swego syna Aqhata, wyrusza w podróż w celu odnalezienia i pochowania zwłok syna i czyni niemałe starania, by dopełnić tego obowiązku.
Większość tekstów o charakterze religijnym odzwierciedla idee religijne bezpośrednio samego Ugarit, a pośrednio Semitów. Wiele idei religijnych jest bliskich tym spotykanym na kartach Starego Testamentu.
Panteon Ugarit W.F. Albright, Yahweh and the Gods of Canaan. An Historical Analysis of Two Contrasting Faiths, Garden City, New York: Doubleday 1968 oraz Winona Lake: Eisenbrauns 1990, 1994; J. Day, Yahweh and the Gods and Goddesses of Canaan (JSOTSup 265), Sheffield: Sheffield Academic Press 2000; A. Rahmouni, Divine Epithets in the Ugaritic Alphabetic Texts, tłum. J.N. Ford, Leiden: E.J. Brill 2007.
Ogólnie
Dlaczego mówimy o religii i panteonie z Ugarit? Otóż okazuje się, że znaczna cześć naczelnych bogów Ugarit występuje z imienia w Biblii; co więcej – imię najwyższego bóstwa religii ugaryckiej (El) zostanie w Biblii związane z JHWH.
Listy bogów i wykaz ofiar i obrzędów wymieniają ponad siedemdziesiąt bogów czczonych w Ugarit. Oprócz bóstw semickich i sumeryjskich są wśród nich bóstwa starosyryjskie i huryckie[13]. Za kana nejski Olimp uchodzi góra Safon wznosząca się piramidalnie na północnym wy brzeżu Syrii ok. 40 km na północ od Ugarit. Na czele kananejskiego panteonu stał El.
Bóstwa ugaryckie spotykamy zarówno w tamtejszych tekstach mitologicznych, jak i w kultycznych. W pierwszych bogowie są głównymi postaciami i tu dowiadujemy się o nich bardzo wiele. Poematy mitologiczne stanowią niezastąpione źródło do poznania wyobrażeń i pojęć mieszkańców Ugarit, jakie mieli oni o swoich bogach. Jednak w mitach ugaryckich nie występują wszystkie bóstwa czczone w mieście. O innych bóstwach, o których nic lub prawie nic nie mówią teksty mitologiczne, dowiadujemy się z tekstów liturgicznych, takich jak spisy bogów oraz przeznaczonych dla nich ofiar[14]. Także imiona bóstw, które stanowią często element składowy ludzkich imion teoforycznych (np. Dan-el), mogą nam coś dopowiedzieć. Na podstawie tych danych można w miarę dokładnie zrekonstruować panteon bóstw ugaryckich, choć pewne kwestie pozostają wciąż niejasne.
Dla przeciętnego mieszkańca Ugarit bogowie tworzyli liczną, ale zorganizowaną i zhierarchizowaną zbiorowość. Społeczność bogów była w pewnym sensie odbiciem społeczności, w której żyli ich czciciele. Ludzie (nie tylko z Ugarit) zawsze przedstawiali bogów trochę na swój obraz i swoje podobieństwo. Bogowie Ugarit także do złudzenia przypominali ludzi. Żyli jednak lepiej niż ludzie, w mitach wiodą życie takie, o którym ludzie marzyli lub o którym mogli tylko marzyć. Tak więc bogowie ucztują przy każdej nadarzającej się okazji, jedząc tłuste mięso i pijąc obficie wino i przy tym słuchali muzyki, którą także lubili.
W Biblii, w tzw. bajce Jotama (Sdz 9) krzew winny, który nie chce zostać królem drzew, wypowiada takie słowa: Czyż mam się wyrzec mojego soku (wina), rozweselającego bogów i ludzi (...) (Sdz 9,13). Jakich bogów uweselających się winem ma tu na myśli autor natchniony w tej wczesnej księdze biblijnej? Być może, a nawet prawdopodobne jest to, że znał mityczne teksty z Ugarit, gdzie nawet król bogów, stary i mądry El, nie mógł się oprzeć i ulegał skłonności do silnych napojów. Jeden z tekstów (RS 24.258) ukazuje go, jak wychodzi całkowicie zamroczony i kompletnie pijany po uczcie „brnąc w swych odchodach i swoim moczu”. Podczas uczt usługiwali bogom inni bogowie niżsi rangą, będący dla tych pierwszych sługami[15].
W społeczeństwie bogów istniała ścisła hierarchia. Jej istnienie potwierdzają znalezione liczne egzemplarze „list bogów” zarówno w języku ugaryckim, jak i w przekładzie akadyjskim. W tych listach bogowie wymieniani są według pewnego porządku. Tworzyli oni zbiorowość zwaną „zgromadzeniem bogów” (ug. phr ’ilm) lub „domem synów Ela” (ug. dr bn ’il), jako, że El uchodził za ojca bogów[16]. Instytucja „zgromadzenia bogów” ma swe analogie w Biblii. W psalmach rolę Ela przejmuje JHWH: Bóg powstaje w zgromadzeniu bogów, pośrodku bogów sąd odbywa (Ps 82,1; por. też Lm 2,6; Iz 14,13: Wstąpię na szczyty obłoków, podobny będę do Najwyższego).
Najniższe miejsca w zgromadzeniu panteonu ugaryckiego zajmowali anonimowi bogowie, zwani w tekstach bn ’ilm – „synami bogów” czy „istotami boskimi” (por. hebr. ~yhil{a/h'( ynEB. benê hā’ĕlôhîm [Rdz 6,2.4; Hi 1,6; 2,1] lub ~yliae ynEB. benê ’ēlîm – synowie Boży [Ps 29,1]) lub bn qdš „synami świętymi” (por. hebr. ~yvidoq. qedôšîm). Owi bn ’ilm lub qdš z tekstów ugaryckich tworzyli dwór niebieski bogów i stanowili ich służbę, jak synowie Boży czy święci w Biblii (chodzi o aniołów, dwór niebieski Boga). W biblijnym okresie przedpotopowym określenie „synowie Boży” odnosi się do potomków Seta, zwanych również refā’îm („giganci”) lub gibbōrîm („bohaterowie, mocarze”) – przeciwstawionym benôt hā’ādām („córkom ludzkim”) w Rdz 6,1-4. W Hi 1,6 rozmowa JHWH z szatanem na temat Hioba odbywa się w obecności istot niebiańskich zwanych benê hā’ĕlôhîm. Te same istoty w dalszym ciągu opowiadania zwane są qedôšîm „święci” (Hi 5,1). W Psalmie 89 jest mowa o „zgromadzeniu świętych” qehal qedôšîm (w. 6) lub „radzie świętych” sôd qedôšîm (w.
, w której uczestniczą benê ’ēlîm (w. 7). W wizji Zachariasza qedôšîm wysłani do proroka noszą miano mal’āk „anioł” i przeciwstawieni są szatanowi (Zch 3,1).
El(ug. ‘l, hebr. ’ēl, akad. 'ilu, arab. 'ilah, południowoarabskie 'ilumkuh)
Imię El w ugaryckim piśmie klinowym alfabetycznym (czyt. od lewej do prawej)
Imię El w paleohebrajskim (fenicko-hebrajskim, ketaw iwri) (czyt. od prawej do lewej)A. Naumczyk, Ważniejsze bóstwa panteonu kananeńskiego w świetle tekstów z Ugarit, Rocznik Teologiczny Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej 1960, Warszawa 1961, s. 133-177; W. Hermann, Ps 19 und der kananäische Gott Ilu, Ugarit-Forschungen 19 (1987) 75-78; U. Oldenburg, The Conflict Between El and Baal in Canaanite Religion, Leiden: E.J. Brill 1969; S.B. Parker, The Historical Composition of KRT and the Cult of El, ZAW 89 (1977) 161-175; M.H. Pope, El in the Ugaritic Texts, Leiden: Brill 1955; R. Rendtorff, El, Ba'al und Jahwe, ZAW 78 (1976) 277-291; R. de Vaux, El et Baal le dieu des peres et Yahweh, Ugaritica 6 (1969) 501-518.
Pierwszym bogiem „zgromadzenia bogów” był El. Etymologia tego imienia pozostaje wciąż niejasna. Wskazuje się na homofon[17] ’ēl – (hebr. „silny, mocny, siła, moc”), pochodzący od rdzenia wl („stać na czele, przewodzić” Th. Noldeke). Rdzeń wl ma jeszcze drugie znaczenie: „być mocnym” (W. Gesenius), ale nie było ono podstawą rzeczownika ’ēl.
Rzeczownik ten występuje we wszystkich językach semickich z wyjątkiem etiopskiego i jest nazwą pospolitą oznaczającą po prostu bóg. W Ugarit staje się imieniem własnym. Ojciec bogów stał się bogiem par excellence i dlatego nazwano go El. Obok imienia własnego El, występuje także w tekstach ugaryckich termin ’il w znaczeniu nazwy pospolitej. Co ciekawe przed odkryciami z Ras Szamra tylko Filon z Byblos, którego świadectwo uważano z niepewne, wskazywał, że El był odrębnym bogiem, że El było imieniem własnym boga[18].
Rzeczownik ten wchodzi w skład biblijnych derywatów określających JHWH, typu Elohim, El Szaddaj, El Eljon, El Roj, El Chaj, El Berit, El Betel i inne[19]. Te biblijne imiona Boga zawierające słowo ’el ukuto w czasach patriarchów, a więc stanowią świadectwo najdawniejszego etapu religii Izraela, etapu współczesnego rozwojowi Ugarit.
El określany jest w tekstach Ugarit mianem mlk – „król” (np. KTU 1.3 V 36), a jego najwyższa władza jest wzorem dla ziemskich monarchów[20]. Boscy poddani składają Elowi pełne czci hołdy i dary. Można było do niego przemawiać tylko z pewnego oddalenia, na odległość[21]. Jako król przewodniczył zgromadzeniu bogów, do których zwraca się tak, jak ziemski monarcha zasięgający rady swych dostojników. Nie był on jednak despotą; teksty ukazują go jako sprawiedliwego, mądrego boga, życzliwego ludziom. Jego mądrość okazywała się np. wyjaśnianiu snów a sprawiedliwość w tym, że inni bogowie, walczący nieraz ze sobą, zwracali się do niego ze swymi skargami i prosili go o rozstrzygnięcie sporów.
Choć był on najważniejszym bogiem kananejskim, to w mitologii ugaryckiej nie jest to takie jednoznaczne. Jego niekwestionowana pozycja jako stwórcy świata oraz ojca bogów ustępuje bardzo aktywnej roli Baala, któremu prawdopodobnie stary El przekazał władzę. El wydaje się być przestarzałym, mądrym bogiem-królem, ale już „zawodowo nieczynnym”. Mamy przykłady, gdy bogowie nie liczą się z jego opinią, a nawet mu grożą (Anat w poemacie o Aqhacie).
El był wieczny. Uważany był za stwórcę wszechświata: „stworzyciel stworzeń” (ug. bnj bnwt), ale ponieważ nie odnaleziono tekstów kosmogonii ugaryckiej, więc są to jedynie domysły oparte między innymi na fakcie, że zwano go „ojcem lat”, a zamieszkiwać miał „u źródła dwóch rzek, u początków dwóch oceanów”. W poemacie o Kircie występuje jeszcze tytuł ’ab ’adm – ojciec ludzi (np. KTU 1.14 I 36; 1.15 I 42). Tytuł może dotyczyć stworzenia ludzi, a może być metaforą wyrażającą opiekę Ela nad ludźmi.
Utożsamiany był z bykiem. Przedstawia się go z rogami (symbol władzy królewskiej) na głowie, a kilka tekstów cyklu Baala nazywa go Bykiem Elem (ug. tr il, np. KTU 1.3 V 35; 1.4 III 31). Trudno jednak rozstrzygnąć, czy byk symbolizował boga, czy też siłę płodności (w akcie tworzenia bogów). Jedna z płaskorzeźb znalezionych w Ugarit ukazuje go jako starca z rogami na głowie, siedzącego na tronie[22]. Także z wypowiedzi Anat dowiadujemy się, że Ela wyobrażano sobie jako starca z długą siwą brodą i siwymi włosami (KTU 1.3 V 2-3.24-25):
Obiję czerep twój,
Zbroczę siwiznę twą [krwią]
Siwiznę brody twej wybroczynami[23] [24]
Poematy ukazują Ela także jako strażnika porządku kosmicznego i politycznego oraz źródło królewskiej władzy. Bez jego zgody Baal nie mógł zbudować swego królewskiego pałacu. Jeszcze przynajmniej jeden tytuł Ela zasługuje na uwagę: ’il qnj ’arc – “El stwórca ziemi”, gdyż takim samym tytułem określony jest Bóg, którego kapłanem był Melchizedek, król Szalemu (Salem): #r<a'(w" ~yIm;v' hnEqo !Ayl.[, lae (’ēl `elyôn qönË šämaºyim wä´äºrec) – “El (Najwyższy) stwórca (niebios i) ziemi” (Rdz 14,19).
Aszirat / Athirat(ug. ’atrt, hebr. ’ăšērāh)
Imię Aszirat w ugaryckim piśmie klinowym
T. Binger, Asherah: goddesses in Ugarit, Israel and the Old Testament (JSOTSup 232; Copenhagen International Seminar 2), Sheffield: Sheffield Academic Press 1997.
Aszirat (lub Athirat) to żona Ela, bogini matka Ugarit i matka bogów (z wyjątkiem Baala) i opiekunka królów. Bogowie tego miasta nazywani są „synami Ela”, ale też bn ’atrt, „synami Aszirat”. Teksty nadają jej tytuł qnjt – stworzycielki bogów, a także nazywają ją Panią (dosłownie Wielką), podobnie jak nazywano Wielką boginię Byblos i innych miast fenickich. Przede wszystkim była ona boginią wybrzeża morskiego, zwana „Panią morza”. Jej pełny i często spotykany tytuł brzmiał ’atrt jm – Aszirat Jam (Aszirat Morze), co może oznaczać: „ta, która stąpa po morzu, krocząca po morzu” (np. KTU 1.4 I 22; II 28-29; III 25.27.29.38).
Choć związana w teogonii z Elem i pozostająca jego małżonką, Aszirat nie przebywa z stale przy nim. Zgodziwszy się bowiem poprosić Ela o pałac dla Baala, musi odbyć długą podróż, aby stanąć przed małżonkiem. Opis podróży zdaje się wskazywać, że podobnie jak wielkie damy Ugarit, Aszirat także podróżowała na ośle. El przyjął ją z radością, zażądał wypełnienia jej małżeńskiej powinności, a potem zgodził się na wszystko, o co prosiła. Swym wdziękiem uzyskała zgodę na budowę pałacu Baala.
Według tekstów ugaryckich Aszera jest główną małżonką boga Ela i dlatego czcigodną matką bogów. Nosi ona przydomek elat „bogini”, tzn. „małżonka Ela”. W Palestynie (także w ST) pojawia się jednak jako małżonka Ba ala. Ona jest panią płodów rolnych i tym samym boginią urodzajów. Ponieważ w jej kulcie mężczyźni i kobiety przez współżycie poś więcali się tajemnicy życia, czciciele nadawali jej szacowny tytuł: Kudszu albo Kadesz, „święta”. Dla biblijnych proroków ta osobliwa „świętość” była jedynie prostytucją i cudzołóstwem. Wyobrażenia przedstawiały tę boginię w zupełnej nagości z podkreśleniem cech kobiecych, niejednokrotnie na lwie, trzymającą w jednej ręce lilię, a w drugiej dwa węże[25].
Oprócz Aszirat do bóstw żeńskich związanych z Baalem należy Asztart, jego małżonka, oraz Anat, jego siostra i kochanka, o których powiemy niżej. Osobowość i rola bogiń w mitach nie była tak jednoznacznie określona, jak osobowość bogów. W związku z tym zauważa się pewną przemienność funkcji u najważniejszych bogiń. Aszirat bywała utożsamiana z boginiami Anat i Asztarte np. jeśli chodzi o bycie boginią płodności, a u Asztart i Anat jesli chodzi o partnęrkę Baala. Owa zmienność zależy prawdopodobnie od tego, że Aszera prezentuje cechy znanej już w czasach przedhistorycznych Wielkiej Matki bogów.
Aszera w Biblii Hebrajska forma jej imienia to ’ăšērāh (aszera) i tę formę wielokrotnie, bo 49 razy, spotykamy w Biblii Starego Testamentu (przeważnie w l. mn. ’ăšērôt). Nazwa ta w Biblii zwykle kojarzona jest z palem sakralnym czy stelą świątynną, symbolem bałwochwalstwa: Jednakże nie odwrócili się od grzechu rodu Jeroboama, do którego ów doprowadził Izraela - trwali w nim. A nawet aszera stała w Samarii (2 Krl 13,6); Strzeż się zawierania przymierza z mieszkańcami kraju, do którego idziesz, aby się nie stali sidłem pośród was. Natomiast zburzcie ich ołtarze, skruszcie czczone przez nich stele i wyrąbcie aszery (Wj 34,12n); Ustawili sobie stele i aszery na każdym wyniosłym pagórku i pod każdym drzewem zielonym (2 Krl 17,10; por. Pwt 7,7; 12,3; Sdz 6,25; 1 Krl 14,23; passim).
Ugaryckie teksty dostarczyły rozstrzygającego dowodu, że hebrajska nazwa ’ăšērāh oznaczała nie tylko (jako nazwa pospolita) pal i stelę, ale i samą boginię kananejską, której pal był tylko kultycznym symbolem. Ten hebrajski termin oznaczał w rzeczywistości kananejską boginię. I faktycznie, na terenie całego Kanaanu odkryto tysiące figurek wotywnych Aszery, co świadczy o jej ogromnej popularności (por. Wj 34,12n; 2 Krl 17,10; passim). Jej kultyczny symbol przedstawiał pal będący stylizacją drzewa – i stąd pal, potem stela w świątyni (zob. 2 Krl 21,7; 23,6) stała się pomnikiem na cześć tej bogini.
Stary Testament łączy często Aszerę z Baalem, kolejnym niezwykle ważnym bóstwem Ugarit: Nazwa bogini w l. mn. (’ăšērôt) w połączeniu z nazwą Baal również w l. mn. (be‘ālîm)[26] tworzą charakterystyczną w Biblii formułę (zwłaszcza dla literatury deuteronomistycznej, po raz pierwszy w Sdz 3,7): tAr)vea]h'-ta,w> ~yliÞ['B.h;-ta, Wdïb.[;Y:w: wayya`abdû ´et-haBBü`älîm wü´et-hä´ášërôt „służyli Baalom i Aszerom”: Izraelici popełniali to, co złe w oczach Pana. Zapominali o Panu, Bogu swoim, a służyli Baalom i Aszerom (Sdz 3,7; por. 2 Krl 21,3; 2 Krn 33,3).
I tu pewna ciekawostka archeologiczna. Na inskrypcji z Kuntillet ‘Ajrud na płd. Synaju odkryto napis o treści: „JHWH i jego Aszera”. Z książki „Biblia i religie” autorstwa Giovanni Odasso[27]: „Inskrypcje odkryto w miejscu kultu w Kuntillet Adżrud, znajdującym się na południe od granic południowej Judei. Znaleziono tam wzmianki o imionach El, Baal, JHWH i Aszera. Znamienne, iż JHWH wspomniany jest jako »JHWH z Samarii« (jhwh šmrn) i »JHWH z Temanu« (jhwh {h}tmn); wreszcie Aszera pojawia się jako małżonka JHWH. Szczególnie ważna jest końcowa część inskrypcji, gdzie czytamy: brkt ’tkm l jhwh w l ’šrth (»Błogosławię wam przez JHWH z Samarii i przez jego Aszerę«).
Ten fakt wskazuje na zaskakujące zbieżności tradycji religijnej Izraela z tradycją otaczającego środowiska, w którego kulcie są obecni bogowie i boginie. Istotnie, inskrypcje rzucają światło na związek pomiędzy JHWH a Aszerą i nie pozwalają już dłużej wątpić, iż w okresie przedwygnaniowym Aszera była czczona w wielu miejscach i sanktuariach razem z JHWH. Te nowe fakty z kolei domagają się nowego rozumienia pewnych tekstów biblijnych, które mówią o dewiacjach Izraela w kulcie Aszery”. Rzeczywiście wydaje się, że w pewnych miejscach i momentach w Izraelu Aszera czczona była jako małżonka JHWH.
http://sites.google.com/site/orygenesorgblog/Home/strefa-studentow/ugarit-religia-i-literatura
STAROŻYTNE LUDY.