1.2.1 Absolutyzm oświecony – reformy w duchu oświeceniowym i jego paradoksalne konsekwencje
Zanim powstały pierwsze państwa narodowe w XIX w, stulecie wcześniej miały miejsce wydarzenia które przygotowały powstanie nowych form politycznych i ekonomicznych , filozofia oświecenia w znaczący sposób przyczyniła się do ukształtowania się nowej wizji państwa , człowieka i roli władzy w społeczeństwie. Dla koronowanych głów szczególnie interesująca była forma władzy opierająca się na oświeceniowych ideałach , jednocześnie jednak gwarantującą a nawet rozszerzającą dotychczasowe proregatywy władcy. Takim modelem idealnym w tamtym czasie był absolutyzm oświecony, najczęściej wiąże się tę formę rządów z państwem Fryderyka II lub Rosją Katarzyny Wielkiej. Jednak to Fryderyk II był pierwszym i najwybitniejszym przedstawicielem oświeconego władcy na tronie. Głównymi elementami oświeconego absolutyzmu były:
- racjonalizacja i laicyzacja teorii państwa, odrzucone zostały uzasadnienia transcendentne i teokratyczne; państwo od tego czasu jest tworem świeckim o wyłącznie lub głównie doczesnych cechach, celach racjonalnych i utylitarnych.
- władca nie jest już przedstawicielem Boga na ziemi , lecz moc swej władzy czerpie z konstrukcji umowy społecznej
- Władca według Fryderyka II przejmował pełnię władzy nad społeczeństwem za jego rzekomą zgodą, jednakże władza raz już przejęta , nie podlegała już zwrotowi ani żadnej kontroli, żadnym formalnym ograniczeniom; podanym nie przysługiwały żadne prawa żądania od władcy wyliczenia się ze swego rządzenia. W ten sposób władca był co prawda pierwszym sługą państwa(Staatsdiener) , nie podlegając jednak żadnym ograniczeniom.[11] Źródłem teoretycznym tej ideologii była XVII wieczna teoria prawa natury.
Wzorem była tu teoria Hobbesa który opowiadał się za silną władzą państwową, wpływ na kształtowanie się tej doktryny miały również pewne elementy spinozizmu , a także pewne elementy tradycji protestanckiej. Christian Wolff połączył wszystkie te elementy w spójną całość tworząc tzw. pruską szkołę polityki i prawa w XVIII w i z którą należy wiązać Fryderyka II.[12] Szkoła Wolffa bardzo mocno podkreślała ścisły związek nauki o prawach z obowiązkami władcy, co prowadziło do formuły umowy społecznej jako podstawy władzy monarchy, jednakże władca tak czy owak, miał pozostać nad ludem, monarcha mógł być oświeconym i mądrym despotą , ale nie można było go obalić. Dla Fryderyka II osobiste rządy władcy były jego moralnym obowiązkiem , król nie będąc praktycznie kontrolowanym przez żadne siły zewnętrzne , według Fryderyka Wielkiego jak i filozofów był jednak ograniczony samym faktem natury swej władzy , ponieważ jego powinnością było realizowanie interesów państwa, to zaś stanowiło rację bytu i przyczynę zawarcia kontraktu społecznego, w którym ogół zrzekł się swych praw na rzecz jednostki – władcy. Władca winien dążyć do uszczęśliwienia swych poddanych poprzez mądre rządy i stałe reparowanie (reformowanie) instytucji państwowych. Konsekwencją przyjęcia tych założeń było używanie przez Fryderyka II obok tytułu władcy Prus także formuły Rex Borussorum – król Prusaków.[13]
Nowa ideologia polityczna przyczyniła się do zwiększenia tempa reform w wielu gałęziach gospodarki i polityki. Na początku swych rządów Fryderyk Wielki postanowił zreformować funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości , król pruski uważał zgodnie z ideałami oświecenia należy dążyć do humanitaryzacji prawa karnego. 3 czerwca 1740r Fryderyk podjął decyzję o zniesieniu tortur jako środka dowodowego w procesie. Utylitaryzm i racjonalność określały politykę kryminalną prowadzoną przez króla pruskiego, łagodzenie wyroków za przestępstwa kryminalne i ułaskawienia znacznie zmieniły oblicze pruskiej procedury karnej. Likwidacja w praktyce sądowej szczególnie rzucających się w oczy okrutnych bądź absurdalnych urządzeń feudalnego prawa karnego była ogromnym krokiem na przód , podobnie jak fakt , że nowe przepisy uwzględniały proporcjonalność czynu w stosunku do kary , oraz kładziono nacisk na element odstraszania , ale również kara miała być środkiem prewencji mającą na celu resocjalizację osoby skazanej.
Jednolity system prawa stanowionego był jednym z charakterystycznych elementów wdrożonych przez Fryderyka II, skodyfikowano wtedy częściowo prawo osobowe i rzeczowe ( Corpus iuris Fridericiani) po śmierci Fryderyka Wielkiego wszedł w życie Allgemeines Landrecht für die preussischen Staaten , kodeks ten zawierał większość postulatów władcy w zakresie reformy prawa cywilnego. Duże znaczenie dla działalności ustawodawczej monarchy miało powołanie w 1781r. komisji legislacyjnej( Gesetzkommision), która miała opracować projekty aktów prawnych , celem tej komisji było stworzenie możliwie niezależnego od władzy administracyjnej korpusu sądów publicznych. W swych konsekwencjach prowadzić to miało do znanej w XIX wieku konstrukcji państwa prawa( Rechtsstaat). Reformy administracyjne i sądownicze znacznie przybliżyły państwo Fryderyka Wielkiego do tego ideału , spowodowało to też , że świadomość podanych zaczęła się podnosić możliwość dochodzenia swoich praw również narodowych przed sądami powszechnymi również miało niebagatelne znaczenie. Władca z pomazańca bożego stał się pierwszym sługą państwa, odrzucenie blichtru , zbędnych formuł pozbawionych treści , racjonalizm , rzeczowość to zasadnicze elementy absolutyzmu oświeconego. Fryderyk Wielki od wszystkich swych podanych wymagał takiego samego zaangażowania od urzędnika, pastora czy chłopa w pracy dla państwa. Upadek starej teokratycznej ideologii na której dotąd opierano funkcjonowanie państwa, sprawiło , że w tą polityczną próżnię weszła nowa narodowa idea. Oświecenie w istocie było fundamentem na którym zaczęły się formować nowe struktury społeczne i polityczne zwane narodami. Absolutyzm oświecony ze swoim humanitaryzmem i humanizmem znacznie przyczynił się do przyśpieszenia tego procesu. Fryderyk II jako pierwszy władca wprowadził przymus szkolny , powszechna edukacja na podstawowym poziomie również odegrała udział w narodzinach nacjonalizmu.[14] Narodziny nacjonalizmu i nowoczesnych narodów wiąże się jednak z rewolucją francuską , przewrót polityczny zapoczątkował również przemiany w świadomościowe wśród zwykłych ludzi , poczucie odrębności od innych ludów jest właśnie dziedzictwem rewolucji francuskiej.
1.2.2 Dorobek Rewolucji Francuskiej
Rewolucyjna Francja otworzyła nowy rozdziała w dziejach ludzkości, obalono nie tylko struktury starej monarchii, ale także rozpoczęto budowę zupełnie nowego społeczeństwa opartego nie na lojalności wobec korony lecz na jedności wszystkich obywateli Republiki. W czasach monarchii partykularyzmy lokalne były bardzo silne przejawiało się to w dość pokaźniej liczbie dialektów , wielu francuzów czuło się wtedy raczej Gaskończykami, Burgundami, Pikardami , ale nie było poczucia narodowej jedności takiej jaką stworzyła rewolucja. Dla króla podziały te były jednak w pewnym sensie wygodne , czyniły bowiem z głowy państwa arbitra między interesami i aspiracjami przedstawicieli poszczególnych prowincji. Konserwatyści , przedstawiciele stanów uprzywilejowanych również korzystali na rozbiciu językowym i kulturowym państwa. Stan ten trwał do 4 sierpnia 1789r na tym historycznym posiedzeniu oprócz wielu ofiar na ołtarzu równości i jedności narodowej złożono przywileje miast i prowincji , zasypując w ten sposób lokalne partykularyzmy. Przyjęto wtedy zasadę , że historia i geografia nie mogą dyktować warunków polityce. Tworząc departamenty niezbyt wielkie i mniej więcej równe jednostki administracyjne zapewniono triumf władzy zbliżonej do obywatela i sukces egalitaryzmu.[15] Powszechne i równe dla wszystkich miało być również szkolnictwo, za pomocą edukacji starano się wprowadzić nie tylko jednolity model nauczania , ale również chciano osiągnąć bardzo istotny cel polityczny- unifikację języka. Likwidacja prowincji i wprowadzenie departamentów nie zlikwidowało odrębności języków lokalnych, szkoła miała zlikwidować ten problem. Najpierw w 1793 r wydano dekret przyznający językowi francuskiemu monopol w nauczaniu, konstytucja zaś przyznawała obywatelstwo tylko tym osobom które potrafiły wykazać się umiejętnością czytania i pisania. Unifikację języka przeprowadzano również poprzez powszechny pobór do wojska, rozkazy były wydawane w języku urzędowym, w ten sposób również starano się urzeczywistnić plan likwidacji partykularyzmów językowych. Starania władz rewolucyjnych poszły też i w innych kierunkach, równie istotne jak stworzenie jednolitego narodu i języka urzędowego były także reformy i postanowienia w innych dziedzinach polityki i gospodarki.
Jednym z „pomników” rewolucji francuskiej jest z całą pewnością Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela , dokument ten miał przynieść trwałe pojednanie tego co ludzkie i tego co obywatelskie, miała zharmonizować prawa naturalne i prawa pozytywne uczynić człowieka równym wobec praw i obowiązków. Człowiek zgodnie z postulatami Jana Jakuba Rousseau miał sobie na powrót nijako przypomnieć o wartości swej godności. Historia i cywilizacja wyrwały człowieka z stanu pierwotnej szczęśliwości i odebrały mu godność, rewolucja francuska i Deklaracja Praw na powrót miały przywrócić ten stan powszechnej szczęśliwości[16]. Paragraf drugi wspomnianej Deklaracji odwołuje się właśnie do filozofii oświecenia według prawodawców- rewolucjonistów prawdziwym człowiekiem może być tylko obywatel. Władza państwowa zaś prawowicie może opierać się tylko na narodzie , wolni ludzie- obywatele mają wyłączne prawo decydować o tym jak ta władza będzie wyglądać. Zależność ta została podkreślona w artykule trzecim Deklaracji Praw który mówi: „ Źródło wszelkiej władzy zasadniczo tkwi w narodzie. Żadne ciało, żadna jednostka nie może sprawować władzy, która by wyraźnie od narodu nie pochodziła.”[17] Naród jako byt suwerenny zakładał powiązanie między pojedynczym członkiem narodowej społeczności a suwerenną całością. Od tego czasu taka koncepcja bezpośredniego członkostwa w narodzie szybko się rozpowszechniła wykraczając daleko poza granice Republiki. Deklaracja Praw była też początkiem i fundamentem nowej legislacji konstytucyjnej i zwykłej. Ustawa Zasadnicza miała być kamieniem węgielnym nowego społeczeństwa; określać normy postępowania, obowiązki obywatelskie a także prawa wynikające z tejże ustawy nadrzędnej nad wszystkimi innymi prawami. Droga jaką wyznaczyła rewolucyjna Francja okazała się na tyle atrakcyjna że podobne przekształcenia ustrojów i społeczeństw dokonywały się również w wielu innych krajach europejskich i nie tylko. Dorobek ideowy i normatywny rewolucji był dalej transferowany w przyszłość przez następne pokolenia polityków i ideologów które nawiązywały do idei równości wolności i braterstwa, hasła te rewolucja wypisała na swych sztandarach.
cd.....
[1] W. Sokolewicz, Prawo narodów do samostanowienia[w:] Prawa człowieka – model prawny, Kraków 1991, s. 29-30.
[2] E. Gellner, Narody i nacjonalizm, Warszawa 2001, s. 82-83.
[3] Ibidem.
[4][4][4] Encyclopedia Universal Ilustrada Europeo- Americana, Barcelona 1958-1964, t. 13, s. 581.
[5] Cyt. Za: J. Kornaś, Naród i państwo w myśli politycznej Związku Ludowo Narodowego, Kraków 1995, s. 53-60.
[6] J. Bartoszewicz, Podręczny słownik polityczny, Warszawa 1922, s. 516.
[8] Cyt .za: M. de Certeau, D. Julia, J. Revel, Une Politique de la langue. La Rѐvolution Franҫaise et les patos Lѐnquệte de l’ Abbѐ Grѐgoire, Paryż 1975, s 293.
[9] Oxford English Dictionary, VII, s. 175-176.
[10] R. Bierzanek, J. Symonides, Prawo międzynarodowe publiczne, Warszawa 2000, s. 77.
[11] E. Rostworowski, Historia Powszechna Wiek XVIII, Warszawa 2001, s. 468.
[12] Christian Wolff jako jeden z nielicznych przedstawicieli kultury niemieckiej zyskał sobie podziw i szacunek Fryderyka II , pruski władca cenił szczególnie twórców klasycznych , natomiast z pogardą odnosił się do osiągnięć tradycji niemieckiej myśli i sztuki.
[13] S. Salomonowicz, Fryderyk Wielki , Wrocław 1996, s. 116.
[14] S. Wołoszyn, Dzieje wychowania i myśli pedagogicznej w zarysie, Warszawa 1973, s. 243.
[15] M , Żywczyński, Historia Powszechna 1789-1870, Warszawa 1999 , s. 45.
[16] J.J Rousseau, Umowa Społeczna, Kęty 2002, 37.
[17] Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela, uchwalona 26 sierpnia 1789.
[18] C. Calhoun, Nacjonalizm, Warszawa 2007 s. 69.
[19] S. Kieniewicz, Oblicze ideowe Wiosny Ludów, Warszawa 1948, s 48.
[20] W starciach straciło życie 216 osób, wiele też odniosło ciężkie obrażenia ciała.
[21] S. Salmonowicz, Prusy dzieje państwa i społeczeństwa, Warszawa 2004, s. 301.
[22] R. Service, Lenin, Warszawa 2003, s. 327.
[23] Józef Piłsudski w 1920 roku chciał obalić rządy bolszewików i oddać ją w ręce eserowców
[24] 15 listopada 1917 r Lenin ogłosił deklarację „ praw narodów Rosji” do samowolnego oderwania się od byłego Imperium carskiego.
[25] A. Krzyżanowski, Raj doczesny komunistów, Dzieje Rosji w XX wieku, Kraków 2008, s. 226.
[26] J. Pajewski, Pierwsza wojna światowa 1914- 1918, Warszawa 2004, s 620.
[27] H. Batowski, Między dwiema wojnami 1919-1939, Warszawa 1999, s 7-8.
[28] Państwa zachodnie na czele z USA uważały, że reżim sowiecki nie utrzyma się zbyt długo i upadnie , na miejscu bolszewików według polityków entanty miała pojawić się demokratyczna Rosja.
Opublikowano 19th December 2012, autor: Daniel Wójcik