cd...
Baal(ug. b‘l, hebr. Ba‘al, akad. Bēlu)
Imię Baal w ugaryckim piśmie klinowym
S. Cinal, Baal z Ugarit a inni bogowie burzy starożytnej Syrii i Palestyny (Rozprawy Habilitacyjne 321), Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego 1997; A. Mrozek, Baal – bóg-wojownik z Ugarit, w: J. Drabina (red.), Religie a wojna i terroryzm (Studia Religiologica 36), Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego 2003, s. 12-14; L. Stachowiak, Baal, w: Encyklopedia Katolicka, t.1, Lublin 1989, 1227-1228;
L. Bronner, The Stories of Elijah and Elisha as Polemics Against Baal Worship, Leiden: E.J. Brill 1968; A.R.W. Green, The storm-god in the ancient Near East (Biblical and Judaic Studies
, Winona Lake: Eisenbrauns 2003, szczeg. rozdział III Syria, s. 153-218; U. Oldenburg, The Conflict Between El and Baal in Canaanite Religion, Leiden: E.J. Brill 1969; R. Rendtorff, El, Ba'al und Jahwe, ZAW 78 (1976) 277-291; J.C. de Moor, M.J. Mulder, l[;B;, TDOT II, 181-200 oraz THAT I, 325-327; M. Dietrich, O. Loretz, Baal rpu in KTU 1.108; 1.113 und nach 1.17 VI 25-33, UF 12 (1980) 180-81; M.S. Smith, W.T. Pitard, The Ugaritic Baal Cycle:
- tom 1: Introduction with Text, Translation and Commentary of KTU 1.1-1.2 (SVT 55), Leiden: Brill 1994.
- tom 2: Introduction with Text, Translation and Commentary of KTU/CAT 1.3-1.4 (SVT 114), Leiden: Brill 2009.
Centralną postacią w ugaryckich poematach mitologicznych jest nie El, lecz Baal. Wydaje się, że początkowo nie należał on do ugaryckiego panteonu, gdyż nie uchodził za syna Ela, lecz za syna Dagona (Dagana) (ug. bn dgn). Ponieważ jednak Dagon był bóstwem Amurru, wyniesienie Baala, syna Dagona mogło mieć związek z zajęciem kraju przez Beduinów Amurru (Amorytów). Wskazuje się również na cechy podobieństwa łączące go z huryckim bogiem burzy i pogody Teszupem. W każdym razie wraz z Baalem w historię ugaryckiej religii wstąpił nowy, młody element. Baal to porywczy, pełen młodzieńczego zapału (przeciwieństwo starego, mądrego i dostojnego Ela) bóg burzy i życiodajnego deszczu, władca świata. Syn Dagona, czasem przedstawiany jest jednak jako syn Ela (być może w późniejszych tekstach, gdy już na dobre wszedł do mitologii Ugarit).
Imię Baal należałoby raczej uważać za tytulaturę (podobnie jak było z Elem), gdyż oznacza ono dosłownie „pan” i mogło być używane w odniesieniu do różnych bogów. Właściwe imię ugaryckiego boga burzy zapisywano hd (i wokalizowano prawdopodobnie Haddu) lub hdd (i wokalizowano Hadad) – co odpowiada aramejskiemu Hadad oraz akadyjskiemu Adad. Baal Hadad oznaczałoby więc pan Hadad. I to jest właściwe imię własne tego bóstwa, co ustalił już w 1936 roku R. Dussand[28]. Epitet b‘l lub b‘lm w tekstach ugaryckich odnosi się wyłącznie do konkretnego bóstwa i wielokrotnie wysteruje w paralelizmie z imieniem Haddu lub Hadad[29].
Przydomek b‘l „Pan”, który przylgnął do Hadada, odzwierciedla najprawdopodobniej jego wiodącą rolę wśród bogów Ugarit, a także wśród bogów całego tego regionu. Tę dominującą pozycję musiał jednak sobie wywalczyć, o czym szczegółowo opowiadają mity. Tłumaczy się to tym, że mógł on w tej mitologii być bogiem nowym (dość późno wszedł do panteonu ugaryckiego). Epitet Baal wyparł prawdopodobnie w końcu imię Hadad – ewentualnie też imiona innych lokalnych bogów burzy na terenie Kanaanu – i tak Baal stał się wiodącym kananejskim bóstwem burzy i życiodajnego deszczu. I taki Baal trafia do historii i literatury biblijnej.
O Baalu mówi większość tekstów mitologicznych z Ras Szamra. Ważna grupa tych tekstów, tzw. cykl Baala, który prawdopodobnie recytowano w kontekście rozwiniętego obrzędu Nowego Roku, opowiada o zwycięstwie Baala nad Morzem (Jamem) i Śmiercią (Motem)[30] oraz o ustanowieniu go potężnym władcą na niebie. Co roku ginął w wyniku walki toczonej z Motem – bogiem śmierci i wysuszonej letnim skwarem ziemi – i zstępował do świata podziemnego, aby z nastaniem wiosny powstać z martwych. Nieustanna walka między życiem a śmiercią była tematem dramatycznego mitu, który na pewno głęboko poruszał i przynosił słuchaczom oczyszczenie wewnętrzne. Kiedy wrogowie Baala dokonywali najgorszego z najgorszych czynów, ich siła się wyczerpywała.
Władzę królewską nad światem otrzymał Baal z rąk najwyższego boga Ela. Stary bóg zgodził się na to nie bez oporów, ponieważ posiadał własne potomstwo (o którym niżej). W staraniach o zezwolenie na budowę pałacu, niezbędnego do potwierdzenia królewskiego statusu, znaczną rolę odegrała siostra Baala – Anat, która zarazem jest jego kochanką-małżonką[31].
Jego siedzibą była góra Safon (Sapon). Określany jest w tekstach ugaryckich jako rkb ‘rpt – dosiadający chmury, jeździec chmur. Był odpowiedzialny za sprowadzanie deszczu, a wiec w konsekwencji i za urodzaj.
Przedstawiano go jako młodzieńczego boga-wojownika w szpiczastym hełmie ozdobionym rogami, z wiązką piorunów w jednej ręce, a z zygzakiem gromu (błyskawicą) w drugiej – boskie atrybuty boga burzy. W innych wyobrażeniach stoi on bezpośrednio na byku, również z piorunami w rękach. Przedstawiany też bywa jako wódz walczący, który pędzi poprzez chmury na swym rydwanie bojowym. Niektóre teksty ukazują go w postaci byka, zapładniającego stada jałówek, co miało ilustrować jego niespożytą seksualną siłę.
Baal w BibliiOdkrycia w Ugarit potwierdziły dane biblijne o dużym znaczeniu tego bóstwa w Kanaanie. Hebr. l[;B; (Ba‘al) pan, władca (pierwotnie imię pospo lite, później nazwa bóstwa) w ST pojawia się wielokrotnie, zarówno jako bóstwo, ale także jako nazwa ogólna kultów pogańskich oraz jako składnik imion czy nazw miejscowości. Poza nazwą bóstwa ba‘al oznacza czasem małżonka, np. Rdz 20,3: Tej samej jednak nocy przyszedł Bóg do Abimeleka we śnie i powiedział do niego: «Umrzesz z powodu tej kobiety, którą zabrałeś, gdyż ona ma męża» l[;B'( tl;[uîB. awhiÞw> T'x.q;êl'-rv,a] ´ášer-läqaºHTä wühiw´ Bü`ùºlat Bäº`al (por. Wj 21,3.22; Pwt 22,22). Może oznaczać też przynależność lub stan posiadania (wskazywać na właściciela), np. Wj 21,28: Jeśliby wół pobódł mężczyznę lub kobietę tak, iż ponieśliby śmierć, wówczas wół musi być ukamienowany, lecz nie wolno spożyć jego mięsa, właściciel (l[;B;) zaś wołu będzie wolny od kary (por. też np. Wj 21,34; Joz 24,11).
W Kanaanie przypisywano specjalną władzę nad okolicami, rzeka mi, lasami, a nawet studniami niewidzialnym bóstwom, okre ślanym jako Baale. Starodawne nazwy miejscowości zachowane w Biblii zawierają niekiedy element teoforyczny rdzenia l[;B;, dla przykładu: !A[m. l[;B; Baal-Meon (Lb 32,38); raeB. tl;[]B; Baalat-Beer (Joz 19,8); rm'T' l[;B; Baal-Tamar (Sdz 20,33); także Baal-Hanan, Baal-Chasor, Baal-Gad. Wynika stąd, że poszczególne miasta czciły tego sa mego Baala pod różnymi nazwami, np. tyrIB. l[;B; Baal-Berit u Sychemitów (Sdz 8,33; 9,4), rA[P. l[;B Baal-Peor u Moabitów (Lb 25,3.5; Pwt 4,3), bWbz> l[;B; Baal-Zebub (w BT – Beelzebub) w Ekron (2 Krl 1,2-3.6.16).
Także góry związane były z kultem Baala: !Amr>x, l[;B; Baal-Hermonu (Sdz 3,3; 1Krn 5,23), lm,r>K; Baal-Karmelu (1 Krl 18,20nn), !poc. l[;B; Baal-Sefon (por. Wj 14,2.9; Lb 33,7). Epigrafia starosemicka mówi także o Baal-Libanu.
Babilońskim odpowiednikiem Baala był lBe (Bel) wzmiankowany kil kakrotnie w ST, szczególnie Dn 14,1-22 (Bel czczony i karmiony w świątyni, Daniel demaskuje bożka i kapłanów oszustów). W Egipcie, począw szy od XIV w. przed Chr., oddawano cześć Baal-Dapuna, szczegól nie w mieście Tachpanches, dobrze znanym w ST (np. Jr 43,7-9; Ez 30,18). Kult Baala na całym starożytnym Wschodzie przetrwał aż do czasów hellenistycznych, np. w Hatra (koło Asur) znaleziono świątynię Baal-Szamina z III w. przed Chr.
Izraelici zetknęli się z kultem Baala być może jeszcze przed opuszczeniem Egiptu. Pewne akcenty historii patriarchów i opo wiadania etiologiczne, a także egipskie ośrodki kultu Baala (np. wspomniane Tachpanches), leżące w bezpośrednim sąsiedztwie ziemi Goszen, wydają się to potwierdzać. W każdym razie na trasie wędrówki Izraeli tów z Egiptu do Kanaanu położone było Baal-Sefon w pobliżu Morza Czerwonego (por. Wj 14,2.9; Lb 33,7) oraz Baal-Peor w Moabie (por. Lb 25,3.5; Pwt 4,3).
Trudno ustalić, czy określenie Baal (w znaczeniu „Pan”) stosowano w Izraelu także w odniesieniu do JHWH. Wskazywałyby na to imiona własne z elementem teoforycznym l[;B;, używane przez Izraelitów (np. l[;B;ruy> Jerubbaal w Sdz 6,32; 7,1; l[;B'v.a, Eszbaal w 1 Krn 8,33; l[;B; byrIm. Meribbaal w 1 Krn 8,34; hy"l.[;B. Baaljah w 1 Krn 12,6). Później imiona te w ramach walki z kultem Baala zmieniono tendencyjnie na tv,bo (bōšet) czyli „hańba”, por. np. 1 Krn 8,33 Eszbaal (l[;B'v.a,) i 2 Sm 2,8 Iszboszet[32] (tv,bo-vyai) lub 1 Krn 8,34 Meribbaal (l[;B; byrIm.) z 2 Sm 4,4 Mefiboszet[33] (tv,boypim.).
Na pewno jest faktem, że poetyckie utwory biblijne obfitują w aluzje do walki Baala z potworami morskimi (tu zwłaszcza psalmy ukazując JHWH walczącego z potworami morskimi i poskramiającego morze [Jam[34]]). Ważnym świadectwem jest tu Ps 29. Według niektórych egzegetów Ps 29 jest pierwotnie kananejskim hymnem na cześć Baala, który został zaadoptowany w Biblii Starego Testamentu do JHWH i w którym nie sposób nie dostrzec motywów pojawiających się w ugaryckim poemacie o tym bożku. Rzeczywiście niektóre główne rysy Baala zaznaczają się tu w obrazie JHWH. Opis teofanii z Psalmu 29 nawiązuje do motywów obrazujących bóstwo burzy: Głos Pański ponad wodami, zagrzmiał Bóg majestatu: Pan ponad wodami niezmierzonymi! (Ps 29,3).
Właściwy konflikt między różnymi postaciami naturalistycznych kultów Baala a jahwizmem wywiązał się po zdobyciu Kanaanu i zetknięciu się z miejscowymi wierzeniami (Sdz 6, 25-32). Mi mo, że JHWH pozostawał zawsze narodowym Bogiem Izraela, obok niego oddawano dość powszechnie cześć także miejscowym bóstwom, określanym ogólnie jako baale. Jeszcze częstszym zjawiskiem był synkretyzm religijny polegający na oddawaniu czci JHWH na sposób kultów kananejskich na wzgórzach (bamot) lub przy świętych pniach (aszera). Niektórzy królowie izraelscy (Achab) oraz judzcy (Achaz, Joram i Atalia – por. 2 Krl 11,18; 2 Krn 28,2; Manasses – 2 Krl 21,3) popierali kult Baala z przyczyn politycznych lub z niechęci do jahwizmu. Pod wpływem Izebel, księżniczki tyryjskiej[35], żony Achaba, wybudowano na wet świątynię Baala w Samarii (1 Krl 16,32) wymordowano proroków JHWH i wprowadzono ekstatycznych proroków Baala do państwa północnego. Tych zwal czał Eliasz (1 Krl 17 – 18), definitywnie ich działalność zniósł Jehu w związku z zamachem stanu.
W sa mej istocie przekazu biblijnego JHWH i Baal nie mają ze sobą absolutnie nic wspólnego, co potwierdza religijne zawołanie bojowe proroka Eliasza: Albo Baal, al bo Jahwe! (1 Krl 18,21: Wówczas Eliasz zbliżył się do całego ludu i rzekł: «Dopókiż będziecie chwiać się na obie strony? Jeżeli Jahwe jest prawdziwym Bogiem, to Jemu służcie, a jeżeli Baal, to służcie jemu!» Na to nie odpowiedzieli mu ani słowa).
Polemikę z kultem Baala zawiera bardzo wiele tekstów ST: za pogromcę kultu Baala w Izraelu uchodzą prorocy Izraela, zwłaszcza Ozeasz, Jeremiasz i Eliasz, np: I stanie się w owym dniu - wyrocznia Pana - że nazwie Mnie: “Mąż mój”, a już nie powie: “Mój Baal”. Usunę z jej ust imiona Baalów i już nie będzie wymawiać ich imion (Oz 2,18n). Takich polemik z kultem Baala nieustannie wkradającym się do Izraela jest wiele. Wypowiedzi Biblii skierowane przeciw tej idolatrii używają dość często w liczbie mnogiej określenia be‘ālîm. W takim kontekście używają tej nazwy jako epitet wspólny różnym bogom – różnym Baalom – o lokalnym zasięgu.
Seleukidzi popierali kult Baala w Syrii oddając mu szczególną cześć. Przymuszanie Żydów do jego kultu stawało się powodem powstań żydowskich (1 i 2 Mch). Wielokrotnie w Biblii potępia się kult Baala, jeszcze przed czasami machabejskimi.
Odpowiednik żeński Baala, to Baalat, znany szeroko w Palestynie – np. Pani Byblos w listach z Tell el-Amarna. W ST wy stępuje jedynie w nazwach miejscowości (w Joz 15,11 spotykamy górę Baali hl'[]B;h;(-rh;, a w Joz 11,29 jest wymienione miasto Baala hl'[]B;). Kult tej bogini związany był niewątpliwie z Anat, Asztarte i Aszerą; tu ciekawe, choć nie do końca ustalone są związki „królowej nieba”, wymienianej w Biblii (Jr 7,18; 44,17-19.25), a Baalat lub jedną z powyższych bogiń.
Anat(ug. ‘nt, brak odpowiednika hebr.[36], gr. Αναθ)
Imię Anat w ugaryckim piśmie klinowym
Imię Anat w piśmie hieroglificznym (kult Anat, podobnie jak kult bogini Astarte, rozpowszechnił się także w Egipcie od czasów Nowego Państwa[37]).
Y. Sukenik, The composite Bow of the Goddess Anath, BASOR 107 (1947) 11-15; N.H. Walls, The Goddess Anat in Ugaritic Myth, Atlanta: Society of Biblical Literature 1992.
Siostrą Baala, a zarazem jego kochanką i małżonką była Anat – bogini miłości, płodności i wojny. Ma ona podobieństwo do babilońskiej Isztar[38] i podziela z nią podwójną rolę bogini miłości i wojny. Jako małżonka Baala nosi przydomek btlt[39] ‘nt „dziewica Anat” (pomimo swych kontrowersyjnych relacji z Baalem – kochanka i żona swego brata). Jednak termin ten nie oznacza w tekstach ugaryckich dziewictwa w na szym znaczeniu. Akcent jest tu położony na wiekuistą, świeżą, dziewczęcą kobiecość.
W jednym z aspektów swej osobowości jawi się nam jako zmysłowa bogini miłości i płodności, w innym – jako budząca grozę wojowniczka. Kiedy Baal poniósł śmierć z ręki swego wroga – boga Mot, Anat okrutnie rozprawiła się z jego zabójcą a następnie doprowadziła do powstania z martwych swojego ukochanego. W walce za swego zabitego męża daje się poznać z niepohamowanego okrucieństwa: Zabija naród nad brzegiem morza, wyniszcza ludzi przy wschodzie słońca. Pod nią leżą głowy jak piłki... Według tekstów z Ugarit posiadała zdolność wprowadzania się w szał bojowy, podczas którego w bitwach ścinała głowy „jak kłosy” i cała zbryzgana krwią zawieszała sobie odrąbane ręce pozabijanych wrogów wokół pasa, a ich głowy na swoich plecach. Z owego szału zabijania niełatwo było się jej potem wyprowadzić. Ucieka się go gróźb swemu ojcu Elowi i niecnych do podstępów (aby zdobyć łuk Aqhata). Jeśli Baal był gwałtowny i dobrotliwy, to Anat była niepohamowana, porywcza i zawistna.
Imię jej ma etymologiczne pokrewieństwo z hebr. t[e ‘ēt, aram. ‘enet i akkad. ‘ettu, co oznacza „czas, los”. Zatem Anat jest upostaciowaniem tego wszystkiego, co rodzi i pochłania „czas”[40]. Nazwy miejscowości, takie jak Anatot (ojczyzna proroka Jeremiasza, 20 razy w Biblii, np. Joz 21,18) oraz Bet-Anat (3 razy w Biblii: Joz 19,38; Sdz 1,33 x2) dowodzą, że bogini ta była czczo na również w Palestynie.
Pomoc Anat odegrała znaczną rolę w zakończonych sukcesem staraniach Baala o uzyskanie dominującej pozycji pośród bogów. Dzięki jej perswazjom, a nawet groźbom, najwyższy bóg El zdecydował się przekazać władzę Baalowi, pomijając przy tym własne dzieci.
Anat ukazuje się jako dawczyni życia: wskrzesza Baala, obiecuje nieśmiertelność Aqhatowi, rodzi Baalowi boskie cielę (choć jest również niszczycielką życia, boginią wojny). Przypisywano jej, podobnie jak Baalowi funkcje agrarne, urodzaju (o czym świadczą jej tytuły „Anat pól” i „Anat orki”); wiązano ją z cyklem płodności.
Anat miała skrzydła, dzięki którym szybko przenosiła się z miejsca na miejsce[41]. W sztuce zwykle przedstawiano ją nagą, z symbolami płodności – kwiatami lilii lub wężami w rękach, często jadącą na koniu. W czasie obrzędów ku czci Anat nierzadko składano w ofierze małe dzieci. Utożsamiana bywa z grecką Ateną.
Jam(ug. jm, hebr. jām)
Imię Jam w ugaryckim piśmie klinowym
Bóg morza i rzek. Imię Jam oznacza w językach semickich po prostu „morze”, Jam czasami nazywany jest także Nahar, co oznacza „rzeka” (hebr. rh'n" nähär). W mitologii Ugarit jest synem Ela, jak inni bogowie; składano mu ofiary i odprawiano jego kult. Przedstawiany jest jako pół-człowiek, pół-ryba. Jest bóstwem pierwotnego chaosu, reprezentującym potęgę morza, gniewnego i nieposkromionego; ma władzę nad burzami i jest sprawcą katastrof przez nie wywoływanych. Morze jawiło się starożytnym jako jeden z najgroźniejszych żywiołów, było ogromne, nieprzeniknione, tajemnicze. Zaskakiwało swymi ogromnymi falami, burzami, potworami czyhającymi na żeglarzy, a gdy wdzierało się w ląd, zagrażało mieszkańcom wybrzeża (jakimi byli również mieszkańcy Ugarit).
Jam to główny, obok Mota – boga śmierci – przeciwnik Baala. Z nim własnie Baal był w nieustannym konflikcie. W walce, malowniczo oddanej w micie, zwycięża oczywiście Baal, obrońca ludzi. Różne są interpretacje mitu (powiemy o tym poniżej): albo walka z “ludami morza” albo walka z pierwotnym morzem-chaosem przy stwarzaniu swiata (zgodnie z Enûma Eliš[42]), albo – cześciej – nieustanna walka mieszkańców Ugarit z morskim żywiołem. Ugarytyjczycy, jako mieszkancy miasta portowego, na codzień borykali się z tym nieopanowanym żywiołem. Baal miał bronić ludzi przed atakami morza, które nie raz musiało sprawić niezsłe kłopoty i nie lada spustoszenie.
W mitologii greckiej i rzymskiej jego bliskim odpowiednikiem jest Ofion, ogromny wąż, który sprawował władzę nad światem, został wypędzony z Olimpu i ukrył się w morzu.
Jam w Biblii
W Biblii morze (hebr. ~y" jām) jest również żywiołem przeciwnym, wrogim Bogu:
Pan króluje, oblókł się w majestat, Pan przywdział potęgę i nią się przepasał: tak utwierdził świat, że się nie zachwieje. Twój tron niewzruszony od wieczności, Ty jesteś od wieków, o Boże. Podnoszą rzeki, o Panie, rzeki swój głos podnoszą, rzeki swój szum podnoszą. Ponad szum wód rozległych, ponad potęgę morskiej kipieli potężny jest Pan na wysokościach (Ps 93,1-4); Czy jestem morzem lub smokiem głębiny, żeś straże przy mnie postawił? (Hi 7,12),
a także wrogim człowiekowi: Ogarnęły mnie fale śmierci i zatrwożyły mnie odmęty niosące zagładę (Ps 18,5); Przeto się nie boimy, choćby waliła się ziemia i góry zapadały w otchłań morza. Niech wody jego burzą się i kipią, niech góry się chwieją pod jego naporem: Pan Zastępów jest z nami, Bóg Jakuba jest dla nas obroną (Ps 46,3n).
Bóg ma jednak nad morzem całkowitą władzę, o czym świadczą powyższe cytaty oraz np. pytania retoryczne stawiane przez Boga Hiobowi w Hi 38: Kto bramą zamknął morze, gdy wyszło z łona wzburzone (w.
; Czy dotarłeś do źródeł morza? Czy doszedłeś do dna Otchłani? (w. 16), wskazujace, że tylko Bóg ma taką władzę.
W Starym Testamencie, w przeciwieństwie do religii ugaryckiej, morze nie jest osobowe, nie występuje jako bóstwo. Poetyckie obrazy, z którymi się tu spotykamy, to co najwyżej personifikacje – które są częste w Biblii i odnoszą się np. do ręki czy ramienia Bożego, do ducha, mądrości czy sprawiedliwości Bożej.
Morze samo w sobie stanowi groźny żywioł. Oprócz tego jest w Biblii siedliskiem potworów morskich i sił demonicznych wrogich Bogu, takich jak: Rahab (bh;r;), Lewiatan (!t'y"w>li), Wąż morski (~Y"B; rv,a] vx'n") czy Behemot (tAmheB.), np.:
Ty ujarzmiasz pyszne morze, Ty poskramiasz jego wzdęte bałwany. Ty podeptałeś Rahaba jak padlinę, rozproszyłeś Twych wrogów możnym Twym ramieniem (Ps 89,10n); Wodom nakreślił granice, oddzielił światło od mroku. Słupy niebieskie się chwieją, drżące przed Jego groźbą. Potęgą wzburzył pramorze, roztrzaskał Rahaba swą mocą, wichurą oczyszcza strop nieba i Węża Zbiega niszczy swą ręką (Hi 26,10-13); Ty zmiażdżyłeś łby Lewiatana, wydałeś go na żer potworom morskim (Ps 74,14); W ów dzień Pan ukarze swym mieczem twardym, wielkim i mocnym, Lewiatana, węża płochliwego, Lewiatana, węża krętego; zabije też potwora morskiego (Iz 27,1); Oto Behemot[43] – jak ciebie go stworzyłem (Hi 40,15; por. też Iz 51,9; Hi 3,8; 40,25; Ps 104,26 i inne).
Jak widzimy, również nad nimi (jak nad samym morzem) Bóg posiada absolutną władzę, jest ich stworzycielem. Obrazy te i postacie występują głównie w literaturze poetyckiej Starego Testamentu i mają tu charakter literacki, przenośny, a nie rzeczywisty.