Cmentarze ?ydowskie.

SYMBOLIKA POCHĂWKOWA NA CMENTARZACH ?YDOWSKICH.

II. 44. Orze? jednog?owy na nagrobku kobiety. TarnĂłw Monika Krajewska SYMBOLIKA P?ASKORZE?B NA CMENTARZACH ?YDOWSKICH W POLSCE1 „Na ziemiach naszych widzi si? nieraz po cmentarzach ?ydowskich przedziwne kaÂmienie grobowe, pomniki swoi?cie rze?bioÂne i karbowane d?ugimi napisami, jakby jaki? stronice ksi?gi skalnej — a tak?e ozdobione rze?bami symboli i obrazĂłw.

OprĂłcz powik?anych linii i ornamentĂłw, co zda si? rysuj? odbicie zawi?ych drĂłg my?li i t?sknot, spotyka si? tak?e rze?by symboli tradycyjnych. Czasem jakie? pot??ne ki?cie winogron, czasem wieloramienne ?wieczniÂki, to znĂłw postacie jeleni i lwĂłw. Ale tak?e gryfy i jednorogi — a niekiedy zrywaj?cy si? do lotu orze? — zdobi? te zapisane stronice pomnikĂłw.

Jednak g?Ăłwnie same napisy, poza tre?ci?, ju? sw? zewn?trzn? form? daj? wyraz tym kamieniom. St?d taki kamie? cmentarny wita czaÂsem przechodnia bardziej wymownym obÂliczem ni? niejedna twarz ?yj?cego cz?owieÂka." Stanis?aw Vincenz, Opowie?? o ?ydowsÂkim kamieniu Sztuka nagrobkĂłw ?ydowskich, ktĂłra rozwija?a si? przez wiele wiekĂłw wsz?dzie tam, gdzie rozproszony by? narĂłd ?ydowski, dostarcza nam niema?o przyk?adĂłw zapo?ycze? ze sztuki lokalnej otaczaj?cych narodĂłw oraz wp?ywu stylĂłw obowi?zuj?cych w sztuÂce danej epoki.

By?o jednak co?, co zawa?y?o na niej trwale i zdecydowa?o o jej odr?bno?ci: to zasady religii moj?eszowej i wywodz?ca si? z nich tradycja, strze?ona przez kolejne pokolenia. Jednym z najwa?niejszych czynnikĂłw by? biblijny zakaz przedstaÂwiania postaci, uj?ty w s?owa: „Nie czy? sobie podobizny rze?bionej czegokolwiek, co jest na niebie w gĂłrze i co jest na ziemi w dole, i tego, co jest w wodzie pod ziemi?" (Pwt 5:8; por. te? Wj 20:4 i Pwt 4: 16—18)2.

Uproszczeniem czy zgo?a fa?szem by?oby twierdzenie, ?e zakaz ten by? traktowany dos?ownie. Przecz? temu niezliczone przejawy sztuki ?ydowskiej, od mozaik i malowide? w staro?ytnych synagogach Azji Mniejszej, przez zdobione groteskami ?redniowieÂczne r?kopisy, tarcze na Tor? z postaciami Moj?esza i Aarona, srebra szabasowe i paschalne z przedstawieniami scen biblijnych i obyczajowych, po zachowan? jeszcze tu i Ăłwdzie polichromi? polskich bĂł?nic, pe?n? realistycznych i fantastycznych zwierz?t.

Zawsze jednak towarzyszy?a temu ?wiadomo?? zakazu; cz?sto te? d??no?? do jego — cho?by cz??ciowego — poszanowania. Tak powsta?y rĂł?ne iluminowane r?kopisy, mi?dzy innymi tzw. „ptasia Hagada" z XIII/XIV w., w ktĂłrej g?owy ludzkie zast?piono ptasimi. W polichromii bĂł?nicy w ?a?cucie ga??zie drzew zas?aniaj? twarze w scenie ofiarowania Izaaka.

Takich przyk?adĂłw jest wiele. By?o i tak, ?e twarze postaci biblijnych i alegorycznych na sprz?cie bĂł?niczym wgniatano, co Ba?aban nazywa? „obskurantyzmem religijnym".3 Spory o to, co jest dozwolone, trwaj? od staro?ytno?ci po dzi? dzie?. Czerpi? one argumenty z rĂł?nych interpretacji: dla jednych zakaz skierowany by? tylko przeciwko przedstawieniom plastycznym, mog?cym s?u?y? ba?wochwalstwu, inni za? rozszerzali go na ka?d? rze?b?, a nawet wszelk? sztuk? figuratywn?, ze szczegĂłln? podejrzliwo?ci? traktuj?c podobizn? twarzy ludzkiej. Sztuka cmentarnych kamieni odzwierciedla te kontrowersje.

Diamant wspomina przypadek obrazoburstwa, ktĂłry spowodowa? „niewinny" nagrobek na cmentarzu w Bia?ymstoku.4
Problem dobrze obrazuje walka o rze?by nagrobne na cmentarzu przy ulicy G?siej w Warszawie opisana przez I. Schipera5: „Zwyci?stwo odniesione przez asymilatorĂłw w sprawie napisĂłw nagrobkowych, zach?ci?o niektĂłrych z nich do uczynienia wy?omu rĂłwnie? w spraÂwie rze?bionych dekoracji na pomnikach.

Wedle przepisĂłw religijÂnych i ?ci?le obserwowanych przez ortodoksj? zwyczajĂłw mog?y by? na nagrobkach umieszczane u?wi?cone tradycj? dekoracje o motyÂwach zaczerpni?tych ze ?wiata zwierz?cego (lwy, jelenie, nied?wieÂdzie, owce, ptactwo itp.) i ro?linnego (kosze z owocami, winne grona, listowie etc.) oraz powtarzaj?ce si? od wiekĂłw w ?ydowskiej sztuce cmentarnej symbole, jak r?ce b?ogos?awi?ce, dzbanek lewitĂłw , tarcza Dawida, ?wiecznik siedmioramienny, gasn?ce ?wieca itp.

II. 45. Orze? dwug?owy, w „sercu", po?rodku, litery rozpoczynaj?ce epitafium, nad nim korona; w ro?linny ornament okalaj?cy inskrypÂcj? wplecione sylwetki jeleni. PiotrkĂłw, pocz. XIX w.

Nie by?y natomiast dopuszczalne dekoracje figuralne, przedstawiaÂj?ce posta? ludzk? lub anio?Ăłw na podobie?stwo cz?owiecze". Walka ta, przynajmniej formalnie, sko?czy?a si? tym, ?e „na nagrobkach — chocia?by sta?y na ,grobach post?powych' — nie wolno by?o w my?l regulaminu cmentarnego z 1913 r. ustawia? figur. Zabronionym te? by?o przyozdabianie nagrobkĂłw fotografiami zmar?ych lub symbolami sprzecznymi z ?ydowskimi poj?ciami religijnymi."

Bod?cem do wydania tego zakazu by?y — jak przypuÂszcza Schiper — „przemycone odchylenia od tradycji". Jednym z tych wyj?tkĂłw, do dzi? zachowanym na cmentarzu, jest zdobny w rze?by amorkĂłw nagrobek BergsonĂłw. Nie dopi?? jednak celu M. Fajans, ktĂłry ju? w 1987 r. prĂłbowa? postawi? na grobie swojej ?ony Pauliny okaza?y nagrobek z dekoracj? figuraln?.
Projekt pomnika przedstawiaj?cy m.in. anio?a zosta? pocz?tkowo przyj?ty przez DozĂłr cmentarza, jednak gdy sprawa opar?a si? o rabinat6 zezwoleÂnie cofni?to i na gotowym ju? pomniku anio?ka przekuto na klepsydr?, zostawiaj?c zreszt? skrzyd?a.

Najwi?kszy sprzeciw, posuni?ty nawet do niszczenia i usuwania, wywo?a?y w latach dwudziestych pe?noplastyczne rze?by Abrahama Ostrzeg?, ktĂłry „o?mieli? si? zaludni? cmentarz ?ydowski anio?ami" —jakkolwiek twarze ich by?y ukryte w d?oniach, w zgi?ciu r?ki lub os?oni?te skrzyd?ami7 (ii 4).

W ko?cu jednak przyzwyczajono si? do rze?b Ostrzeg?. Te przejawy d??enia do nieskr?powanej wypowiedzi artystycznej nie nale?? jednak do tradycji ?ydowskiej sztuki nagrobÂnej. Na tradycyjnych nagrobkach ?ydĂłw aszkenazyjskich, a wi?c tak?e i polskich, nie spotykamy prawie nigdy postaci ludzkiej.

W?rĂłd tysi?cy tradycyjnych macew o przebogatych motywach na cmentarzu warszawskim autorka znalaz?a dot?d zaledwie cztery p?askorze?by przedstawiaj?ce posta? ludzk?, i to za ka?dym razem odwrĂłcon? ty?em. W dwu przypadkach posta? jak gdyby unosi si? ku niebu i jest uzupe?nieniem popularnej sceny z trzod? owiec u studni (il. 25). Kiedy indziej jest to rybak nad rzek? wyposa?ony w sie? i koszyk8, raz za? posta? na mostku — mo?e te? rybak a mo?e pasterz. S? to nagrobki z I po?owy XIX w.

http://cyfrowaetnografia.pl/Content/3326/Strony%20od%20PSL_XLIII_nr1-2-8_Krajewska.pdf

Aktualności:

KOD PESZEROWY I WIEDZA WSPÓŁCZESNA

Cmentarze ?ydowskie.