KOD PESZEROWY I WIEDZA WSPÓŁCZESNA

Z HETYT? POD R?K?. ROZMOWA Z PROF.PIOTREM TARACH?

Z prof. Piotrem Tarach?, hetytologiem z Wydzia?u Orientalistycznego Uniwersytetu Warszawskiego, rozmawia Bogus?aw Kubisz

Jest pan specjalist? w rzadkiej dziedzinie nauki, zajmuje si? pan bowiem histori? ludu HetytĂłw. Na pocz?tek chcia?bym zapyta?, sk?d to zainteresowanie.

Piotr Taracha: Zgadzam si? w pe?ni, ?e jest to rzadka dziedzina, zw?aszcza w Polsce, bo de facto reprezentowana tylko na UW. Jest tu natomiast potrzebne pewne sprostowanie: hetytologia to nie tylko historia HetytĂłw. To wiedza o kulturze, j?zyku, ogĂłlnie: cywilizacji Anatolii, zarĂłwno w czasach istnienia pa?stwa hetyckiego (II tysi?clecie p.n.e.), jak i w epoce posthetyckiej, ktĂłra obejmuje tak?e jednostki polityczne istniej?ce na terenie dzisiejszej Syrii w I tysi?cleciu p.n.e. Wracaj?c do pytania – zacz??em studiowa? archeologi? ?rĂłdziemnomorsk? i pĂł?niej, w ramach drugiego fakultetu, przyszed?em na orientalistyk?. Mam magisterium w obu dziedzinach, jednak ju? magisterium archeologiczne by?o zwi?zane z Anatoli? – dotyczy?o zagadnienia archetypu lwa w kulturze Anatolii. Zacz??em si? wi?c zajmowa? tym regionem jako archeolog, ale z czasem moje zainteresowania rozszerzy?y si? o kwestie j?zykowe. Jest taka, mo?na powiedzie?, kultowa ksi??ka w naszej dziedzinie pt. Hetyci autorstwa prof. Olivera Gurneya. Wst?p do niej napisa? mĂłj obecnie ju? emerytowany mistrz i nauczyciel prof. Maciej Popko. Zainteresowa?em si? kultur? staro?ytnej Anatolii w?a?nie pod wp?ywem tej lektury. Anatolia by?a w staro?ytno?ci swego rodzaju pomostem pomi?dzy Azj? a Grecj?. Z perspektywy badacza zajmuj?cego si? tym obszarem mo?na powiedzie?, ?e Grecy przej?li wiele osi?gni?? staro?ytnego Wschodu nie za po?rednictwem Lewantu, jak wielokrotnie sugerowano, ale przez Joni?, le??c? na zachodnim wybrze?u Azji Mniejszej. Oczywi?cie brakuje nam wiedzy – jeste?my w stanie odtworzy? dzieje pa?stwa hetyckiego, ale znacznie mniej wiemy o czasach po jego upadku w latach osiemdziesi?tych XII wieku p.n.e. a? do czasĂłw kolonizacji greckiej. Wida? natomiast, ?e wcze?niejsze tradycje hetyckie przetrwa?y w wielu regionach Azji Mniejszej.

Kim byli Hetyci i sk?d si? wzi?li w Anatolii?

P. T.: Najpewniej ze stepĂłw dzisiejszej po?udniowej Ukrainy, tam by?a ich kolebka. Migracje ludĂłw indoeuropejskich do Anatolii nale?y wpisa? w ogĂłlny ruch ludno?ciowy z Ba?kanĂłw – ja przynajmniej jestem zwolennikiem tej hipotezy. Cz??? nowych przybyszĂłw posz?a do Azji Mniejszej, cz??? do Grecji. Sami Grecy to odr?bna kwestia, w ka?dym razie tych grup nie nale?y wi?za? ze sob?. Ich jedyn? cech? wspĂłln? jest to, ?e byli Indoeuropejczykami. Nie mamy pewno?ci, kto wcze?niej zamieszkiwa? Anatoli?. Natomiast ludy, ktĂłre nap?yn??y tu z Ba?kanĂłw, nazywamy umownie protoanatolijskimi.

Jakie by?y przyczyny tych w?drĂłwek?

P. T.: Tak naprawd? nie wiemy. Mamy jedynie dowody, ?e w dziejach ca?y czas dokonywa? si? ruch ze stepĂłw w stron? terenĂłw wy?szej cywilizacji. To pewna zasada, ?e migracje dokonuj? si? z terenĂłw o ni?szym poziomie rozwoju ku tym o wy?szym. Bardzo rzadko zdarzaj? si? wyj?tki. Sam mechanizm tych w?drĂłwek w konkretnych przypadkach cz?sto pozostaje niejasny. Mo?na jednak przyj??, ?e Hetyci, czy te? raczej ich przodkowie, wspomniani ju? Protoanatolijczycy, rzeczywi?cie przyszli ze stepĂłw.

Co by?o dalej?

P. T.: Z czasem indoeuropejskie ludy staro?ytnej Anatolii rozdzieli?y si?, a ich j?zyki rozpad?y, zrĂł?nicowa?y si?. Sta?o si? co? podobnego jak wiele wiekĂłw pĂł?niej ze S?owianami. Takie zrĂł?nicowanie oczywi?cie wymaga czasu, tysi?ca lat, mo?e wi?cej. Je?li chodzi o przybycie tych ludĂłw do Anatolii, bardzo trudno orzeka?, kiedy by to mia?o nast?pi?. Dla mnie osobi?cie − ale jest to pogl?d subiektywny − najlepszym momentem wydaje si? uskok kulturowy obserwowany w archeologii na terenie po?udniowej Anatolii w okresie pĂł?nego chalkolitu, tj. w drugiej po?owie IV tysi?clecia p.n.e. Oczywi?cie nie ma mowy o tekstach z tamtych czasĂłw, jednak widzimy, ?e pĂł?niej te ludy by?y obecne w Azji Mniejszej. Zajmowa?y obszar po?udniowej Anatolii i na pewno te? do?? wcze?nie przenika?y na teren ?rodkowej i pĂł?nocnej cz??ci pĂł?wyspu, na obszary zamieszkane przez HatytĂłw, ludno?? miejscow?, najprawdopodobniej pokrewn? (przynajmniej pod wzgl?dem j?zykowym) dzisiejszym mieszka?com Kaukazu. PĂł?niej ?rodkowa Anatolia, w ?uku rzeki Kızılırmak (w staro?ytno?ci zwanej Halysu), b?dzie centrum pa?stwa hetyckiego. Przypomnijmy, ?e miasto Hattusa (dzi? BoğazkĂśy ok. 150 km na wschĂłd od Ankary), stolica pa?stwa HetytĂłw, nie zosta?o za?o?one przez nich, by?o znacznie starsze. W ka?dym razie z czasem Protoanatolijczycy rozdzielili si? na HetytĂłw, LuwitĂłw i PalajczykĂłw. Tak samo wyodr?bni?y si? ich j?zyki.

Czy mĂłg?by pan powiedzie? co? wi?cej na ten temat?

P. T.: J?zyk hetycki jest najstarszym zapisanym j?zykiem indoeuropejskim. Dzi? wiemy o nim wiele. Okaza?o si?, ?e jego struktura jest do?? prosta −  ma jeden czas przesz?y, nie ma czasu przysz?ego. Nie ma te? np. trybu przypuszczaj?cego. Wida?, ?e dopiero rozwĂłj spo?ecze?stwa wp?ywa na rozwĂłj j?zyka, zatem poprzez badanie j?zyka poznajemy fakty kulturowe. Jak ju? wspomnia?em, Hetyci nie byli jedynym indoeuropejskim ludem anatolijskim. Ten region zamieszkiwa?a ca?a grupa ludĂłw, ktĂłre pos?ugiwa?y si? rĂł?nymi j?zykami nale??cymi do rodziny indoeuropejskiej. Hetycki jest najlepiej poznany, mamy do niego najwi?cej ?rĂłde?, ale wiemy, ?e szerzej by? reprezentowany j?zyk luwijski z wieloma rĂł?nymi dialektami. Na pewno nie znamy wszystkich, nasz? wiedz? na ten temat opieramy bowiem z konieczno?ci na archiwach odnalezionych w Hattusa, a zatem jedynie na tych przekazach, ktĂłre pozostawili nam sami Hetyci. Oczywi?cie oprĂłcz j?zykĂłw indoeuropejskich na tym obszarze mĂłwiono te? innymi.

Co to by?y za j?zyki i jakie ludy pos?ugiwa?y si? nimi?

P. T.: Byli to np. Hatyci, ktĂłrych nazywamy te? Protohetytami. Jak wspomnia?em, nie byli oni Indoeuropejczykami, natomiast od nich pochodz? okre?lenia „kraj Hatti”, „Hetyci” i „j?zyk hetycki”. Sami Hetyci nazywali swĂłj j?zyk nesyckim. Miasto Nesa, czy te? Kanesz (dzi? KĂźltepe niedaleko Kayseri, czyli Cezarei Kapadockiej), by?o asyryjsk? koloni? handlow?, jednym z wa?niejszych o?rodkĂłw z czasĂłw obecno?ci kupcĂłw asyryjskich w Kapadocji. Le?a?o ono nieco dalej na po?udnie od przysz?ego centrum pa?stwa hetyckiego. Z tamtych czasĂłw, czyli XX − XVIII wieku p.n.e., mamy liczne teksty kupcĂłw asyryjskich, ktĂłrzy z Aszur docierali do centralnej Anatolii. Uwa?am, ?e Hetyci nazwali swĂłj j?zyk nesyckim nieprzypadkowo, by?o to ?wiadome nawi?zanie do tradycji pa?stwa-miasta Nesa/Kanesz. Zapewne te? mieli ?wiadomo?? zwi?zkĂłw etnicznych z mieszka?cami dawnego Kanesz. Ma?a dygresja – okre?lenie „Hetyci” w j?zyku polskim pochodzi z niemieckiego t?umaczenia Biblii Marcina Lutra, ktĂłry stworzy? s?owo Hethiter na okre?lenie wzmiankowanych w Starym Testamencie synĂłw Heta. St?d Hetyci.

Wracaj?c do wspomnianych HatytĂłw – ich j?zyk jest, jak si? wydaje, kaukaski. Ja przynajmniej reprezentuj? t? grup? badaczy, ktĂłrzy sugeruj? zwi?zek hatyckiego z grup? j?zykĂłw pĂł?nocno-zachodniego Kaukazu, t? sam?, z ktĂłrej wywodz? si? dzisiejszy abchaski albo czecze?ski. To s? j?zyki oparte na spĂł?g?oskach. Abchaski np. ma ponad 60 spĂł?g?osek i tylko dwie samog?oski. My nawet nie potrafimy ich wymĂłwi?, bo s? rĂł?ne: boczne, p?ynnoboczne, w zwi?zku z czym j?zyki te charakteryzuj? bardzo krĂłtkie rdzenie wyrazĂłw. Co wi?cej, s? to j?zyki prefiksalne o strukturze ergatywnej, w zwi?zku z czym bardzo trudne do interpretacji przez badaczy, ktĂłrzy zwykli opisywa? budow? j?zyka, u?ywaj?c terminologii adekwatnej dla j?zykĂłw indoeuropejskich.

Jak powsta?o pa?stwo HetytĂłw?

P. T.: Sta?o si? to w po?owie XVII wieku p.n.e., jednak nie mo?na zapomina?, co dzia?o si? wcze?niej. Wiemy o tym z tekstĂłw odnalezionych w Kanesz. W tym czasie w Anatolii istnia?y pa?stwa-miasta, niektĂłre rozrasta?y si? terytorialnie. Takim pa?stwem by?a np. Zalpa nad Morzem Czarnym. Istnia?o Hattus, przysz?a stolica pa?stwa HetytĂłw (Hattusa jest zhetytyzowan? form? pierwotnej nazwy hatyckiej). Mamy wreszcie wspomniane Kanesz. Nie znaczy to, ?e tych pa?stw nie by?o wi?cej; znamy jedynie tradycje trzech wymienionych. By?y to de facto pa?stwa terytorialne. Sami Hetyci nawi?zywali do tradycji wcze?niejszej. Z archiwĂłw hetyckich pochodzi tzw. tekst Anitty, ktĂłry by? w?adc? Kanesz. Jego panowanie to druga po?owa XVIII wieku p.n.e. Uwa?a si?, ?e Anitta by? pierwszym w?adc? anatolijskim, ktĂłry rozpocz?? ekspansj? terytorialn? na wi?ksz? skal?. Zdoby? m.in. Hattusa, ktĂłre spustoszy?. Za za?o?yciela pa?stwa hetyckiego uchodzi Hattusili I, ktĂłry panowa? w drugiej po?owie XVII wieku p.n.e. Jest to pierwszy w?adca starohetycki, o ktĂłrym mo?emy powiedzie? nieco wi?cej dzi?ki temu, ?e zachowa?y si? jego roczniki. Przybra? on tytu? wielkiego krĂłla, w odrĂł?nieniu od tych mniej pot??nych.

Czy ci pomniejsi w?adcy wywodzili si? z lokalnych dynastii i byli wasalami wielkiego krĂłla?

 P. T.: O wasalach mo?emy mĂłwi? dopiero w okresie imperium hetyckiego od drugiej po?owy XIV wieku p.n.e., po podbojach dokonanych w zachodniej Azji Mniejszej i pĂł?nocnej Syrii. Wcze?niej to nie by? stosunek wasalny. Pomniejsi, lokalni w?adcy (panowie poszczegĂłlnych miast i regionĂłw) rz?dzili w strukturach pa?stwa hetyckiego. Nie wiadomo, jak to wygl?da?o na samym pocz?tku. Wiemy natomiast, ?e gdy Hattusili podbija? kolejne miasta, osadza? tam swoich synĂłw jako zarz?dcĂłw. To zreszt? by?o regu??, np. w?adcy pa?stwa Mitanni czynili podobnie. Samo pa?stwo HetytĂłw nie by?o scentralizowane, sk?ada?o si? raczej z lokalnych o?rodkĂłw i w niektĂłrych utrzymywali si? przedstawiciele lokalnych dynastii. W?adcom Hattusa po prostu powiod?o si? lepiej ni? innym. Kanesz straci?o znaczenie, Zalpa, gdy zaj?li j? Hetyci, przesta?a by? odr?bnym o?rodkiem pa?stwowym. Natomiast sama ideologia w?adzy krĂłlewskiej pochodzi w?a?nie z Zalpy. W?adcy Hattusa przej?li j? w czasach dla nas prahistorycznych, nieuchwytnych w tekstach.

Mo?e dlatego, ?e Zalpa by?a wa?nym o?rodkiem religijnym?

P. T.: Ka?de z wymienionych miast by?o takim o?rodkiem. Natomiast istotnie, religia zawsze by?a cz??ci? ideologii w?adzy. Zasada cuius regio, eius religio dzia?a, lud z czasem przejmuje wiar? panuj?cego. Paradoks polega na tym, ?e Hetyci zatracili swoje indoeuropejskie tradycje religijne; ich wierzenia wykazuj? bardzo silne wp?ywy hatyckie − panami kraju byli bogini S?o?ce i bĂłg Burza. Tak?e wi?kszo?? bĂłstw ma imiona hatyckie.

Zdobywca przyj?? religi? podbitych?

P. T.: Je?li chodzi o religi? oficjaln? i kulty sprawowane w stolicy, tak. Natomiast o religii dynastycznej okresu starohetyckiego wiemy niewiele. Z tekstĂłw wiadomo, ?e rĂłwnolegle w rodzinie w?adcy istnia? kult bĂłstw luwijsko-hetyckich.

Jaki wp?yw na pa?stwo HetytĂłw mieli s?siedzi?

P. T.: Kiedy powsta?o pa?stwo HetytĂłw, w Mezopotamii i Syrii istnia?y ju? pot??ne pa?stwa. Anatolia le?y na obrze?ach cywilizacji staro?ytnego Wschodu. W dziejach pa?stwa hetyckiego mo?emy wyodr?bni? dwie fazy: okres starohetycki i tzw. okres imperialny (lub Nowego Pa?stwa). W tym pierwszym organizacja pa?stwa bardzo rĂł?ni si? od tego, co widzimy w Mezopotamii czy Syrii. To zapewne wp?yw miejscowej tradycji. Na czele pa?stwa stoi krĂłl, ktĂłry ma przy sobie rad? i jest zwi?zany jej decyzjami. Nie jest to zatem w?adca absolutny, jak np. w Mezopotamii. Nie by?o tak?e tradycji dziedziczenia tronu – w?adca sam decydowa?, kogo wyznaczy na swego nast?pc?. „KrĂłlewsko??” by?a przenoszona bardziej przez krĂłlow?. Tak by?o mniej wi?cej do ko?ca XVI wieku p.n.e. Potem nast?puje moment integracji kulturowej z ca?ym staro?ytnym Wschodem. W pierwszej po?owie XV wieku p.n.e. procesy integracyjne nasili?y si? zapewne z powodu zmiany dynastycznej − ja przynajmniej jestem zwolennikiem tej tezy.

Pocz?tek zmian wyznacza panowanie krĂłla Telipinusa. Jego edykt mniej wi?cej z ko?ca XVI wieku p.n.e. uregulowa? sprawy dynastyczne. Od tej pory tron ma dziedziczy? najstarszy syn z Wielkiej Ma??onki; je?li takiego nie ma, to dziedziczy cĂłrka – jednak tytu? krĂłla nosi jej m??. To ju? s? zasady, jakie obowi?zywa?y w innych pa?stwach na Wschodzie. Jakkolwiek zwi?zki z tymi pa?stwami by?y oczywi?cie wcze?niejsze. Np. nast?pca Hattusilisa Mursili I zdoby? Aleppo, stolic? pot??nego pa?stwa Jamchad w pĂł?nocnej Syrii, ma?o tego, w 1595 roku p.n.e. dotar? pod mury Babilonu i spl?drowa? miasto. KrĂłlowie hetyccy zawsze interesowali si? Syri? i z po?udniowego wschodu czerpali wzorce kulturowe. Jednak nie by? to jedyny kierunek ich zainteresowa?. Z rocznikĂłw Hattusilisa wiemy, ?e wojowa? on rĂłwnie? na zachodzie z krajami Arzawy.

Jak to si? sta?o, ?e Hetyci zbudowali tak rozleg?e imperium, obszarem dorĂłwnuj?ce Egiptowi?

P. T.: By?o nawet wi?ksze, jednak Egipt mia? znacznie wi?cej ludno?ci − w tamtych czasach ponad milion ludzi. Wtedy to by?a ogromna liczba. Natomiast najwi?kszy zasi?g terytorialny pa?stwa HetytĂłw to ju? czasy Nowego Pa?stwa. TwĂłrc? imperium by? Szuppiluliuma I (ok. 1360 − 1332 p.n.e.). On zaanektowa? Syri?, w kilku wojnach pokonuj?c Mitanni. W?a?nie te podboje sta?y si? przyczyn? pĂł?niejszego konfliktu z Egiptem. Do podbojĂłw Szuppiluliumy Egipcjanie kontrolowali wybrze?e Lewantu a? po Ugarit (dzi? Ras Szamra). Wiemy, ?e ostatni krĂłl mitannijski Tuszratta korespondowa? z faraonem Amenhotepem III. Kiedy Mitanni upad?o, granica strefy wp?ywu HetytĂłw przesun??a si? na po?udnie, do Kadesz nad ?rodkowym Orontesem.

cd...

Z HETYT? POD R?K?... CD...

Czy potem Mitanni znika z kart dziejĂłw?

P. T.: Jeszcze przez jaki? czas jest wasalem HetytĂłw, pĂł?niej pad?o ?upem AsyryjczykĂłw, ktĂłrzy zacz?li zajmowa? poszczegĂłlne miasta i odebrali Hetytom cz??? zwasalizowanych terenĂłw za Eufratem. W?a?nie na tej rzece ustali?a si? granica hetycko-asyryjska. Wracaj?c do podbojĂłw hetyckich – rozwĂłj terytorialny pa?stwa to lata trzydzieste XIV wieku p.n.e. G?Ăłwnym kierunkiem dzia?ania Szuppiluliumy by?a Syria, natomiast dzie?o doko?czy? jego m?odszy syn i nast?pca, Mursili II (1331 − ok. 1292 p.n.e.). Obj?? w?adz? w wieku niespe?na 12 lat po nag?ej ?mierci ojca i starszego brata Arnuwandasa II, ktĂłrych zmog?a zaraza. W trzecim roku panowania Mursilisa, czyli mniej wi?cej w roku 1328 p.n.e., jego genera?owie rozbili konfederacj? Arzawy i zwasalizowali ten obszar. Odt?d lokalni w?adcy s? zwi?zani traktatem i maj? w razie potrzeby dostarcza? Hetytom posi?kĂłw wojskowych i wydawa? je?cĂłw.

Co by?o powodem przewagi HetytĂłw? Umiej?tno?? wytopu ?elaza czy zdolno?ci genera?Ăłw? A mo?e rydwany?

P. T.: Zapewne przyczyn by?o wiele i trudno wyodr?bni? jedn? podstawow?. Je?li chodzi o ?elazo, to tradycja jego wytopu jest starsza ni? Hetyci, pierwsi zacz?li robi? to ich poprzednicy Hatyci. Poza tym pami?tajmy, ?e jeste?my w epoce br?zu – ?elazo jest zbyt drogie, zatem bro? ca?y czas jest br?zowa. Rydwany te? nie s? wynalazkiem HetytĂłw, si?gaj? czasĂłw przedhetyckich. S?dz?, ?e przewaga to raczej kwestia strategii. Z tekstu Anitty wiemy, ?e mia? 40 rydwanĂłw. Jeste?my gdzie? w drugiej po?owie wieku XVIII. Oczywi?cie te 40 rydwanĂłw nijak si? ma do pĂł?niejszych liczb, ale w?a?nie w tym czasie zostaje zmieniona ca?a strategia wojenna. Rydwany staj? si? jakby staro?ytnymi czo?gami.

Imperium jest wojownicze i stawia na ekspansj?...

P. T.: Jak ka?de. Obowi?zkiem Ăłwczesnego krĂłla by?o sk?adanie ofiar bogom i coroczne wyprawy wojenne. KrĂłl nie nudzi? si? ani chwili, jego ?ycie by?o bardzo ci??kie, by? ca?y czas w drodze. Podboje na po?udniu to jedno, ale niespokojnie by?o tak?e na pĂł?nocy w rejonie pontyjskim, zamieszkanym przez wojowniczy lud KaskĂłw. Zawsze by?y z nimi problemy, poniewa? stale naje?d?ali pa?stwo hetyckie. To w?a?nie oni odci?li HetytĂłw od Zalpy i dopiero Hattusili III w XIII wieku p.n.e. dokona? rekonkwisty tych obszarĂłw. Kaskowie byli o tyle trudni do pobicia, ?e nie tworzyli zwartej struktury pa?stwowej. Nie mo?na by?o wyp?dzi? lub zabi? miejscowego krĂłla i zaj?? jego terytorium. To by?y lu?ne konfederacje rĂł?nych miast. Jednocze?nie by? to lud o dosy? wysokim poziomie techniki wojskowej. Mieli ?wietnych ?ucznikĂłw (w owych czasach najlepszy by? w?a?nie ?uk kaskijski), a tak?e rydwany. To nie byli barbarzy?cy z maczugami.

Czy Hetyci wykorzystywali KaskĂłw jako najemnikĂłw?

P. T.: Nie jest to wykluczone, ale mamy za ma?o danych, ?eby stwierdzi? to z ca?? pewno?ci?. Wiemy na przyk?ad, ?e Hattusili III wykorzysta? KaskĂłw do st?umienia buntu miast, ktĂłry wybuch?, kiedy on sam walczy? w Syrii. Zreszt? pami?tajmy, ?e w tamtych czasach nie by?o kryteriĂłw etnicznych czy narodowych. Hetyci nie mieli nawet okre?lenia na w?asny lud. Wa?ne by?o to, kto jest w?adc?. Poza tym mieszka?cy tych terenĂłw byli w ci?g?ym ruchu. Po pobiciu Arzawy Mursili II przesiedli? kilkadziesi?t tysi?cy ludzi, ktĂłrych osadzi? w rĂł?nych miastach.

Co by?o zatem zwornikiem pa?stwa?

P. T.: Niezwykle liczna rodzina krĂłlewska, chyba najw?a?ciwsze by?oby okre?lenie „w?a?ciciele kraju”. Wspomniany Szuppiluliuma I po zaj?ciu Syrii utworzy? wicekrĂłlestwo ze stolic? w Karkemisz i osadzi? w nim jednego ze swoich synĂłw Pijasilisa, ktĂłry za?o?y? tam now? dynasti?. W?adcy Karkemisz pozostali wierni krĂłlom Hattusa do samego ko?ca i do momentu upadku imperium hetyckiego nigdy nie przyj?li tytu?u Wielkiego KrĂłla. Ciekawostk? jest, ?e dla s?siadĂłw pa?stwo hetyckie nie upad?o w latach osiemdziesi?tych XII wieku p.n.e., ale trwa?o dalej, ze stolic? w?a?nie w Karkemisz, do VIII wieku p.n.e. Asyryjczycy zawsze nazywali Syri? krajem Hatti. I st?d w?a?nie okre?lenie „synowie Heta” w Biblii. W tym wypadku nie chodzi o HetytĂłw w sensie etnicznym, lecz o ludzi pochodz?cych z Syrii.   

WrĂł?my do stosunkĂłw hetycko-egipskich. Czy Egipt by? przez ca?y czas wrogiem pa?stwa HetytĂłw?

P. T.: Hetyci wchodz? w bezpo?redni kontakt z Egiptem po zdobyciu Syrii, staj? si? wĂłwczas s?siadami. Wcze?niej kontakty by?y sporadyczne. Wiemy, ?e Egipt, ktĂłry zawsze mia? rozleg?e kontakty mi?dzynarodowe, podpisa? traktat z jednym z w?adcĂłw z tzw. okresu ?redniohetyckiego, jeszcze przed Szuppilulium?. Jednak dopiero gdy ten opanowa? Syri?, pa?stwo hetyckie zacz??o graniczy? z Egiptem. Faraon poczu? si? zaniepokojony, rĂłwnowaga si? zosta?a bowiem zachwiana. Nagle obok imperium w Egipcie i Mezopotamii wyrasta trzecie... Na pewno Egipcjanie byli tutaj stron? agresywn?.

Chcieli panowa? nad Syri? i Hetyci byli konkurencj??

P. T.: W zasadzie tak. Jak wspomniano, strefa wp?ywĂłw Egiptu do czasĂłw Tutanchamona si?ga?a Ugarit. Natomiast Szuppiluliuma I, podbijaj?c Mitanni, doszed? dalej na po?udnie i zwasalizowa? krĂłlestwo Amurru. To w?a?nie by?o bezpo?redni? przyczyn? wojny. KrĂłl Amurru sta? si? teraz sojusznikiem HetytĂłw, a na to Egipt nie mĂłg? patrze? spokojnie. Starcie mia?o miejsce pod Kadesz w 1275 roku, pi?tym roku panowania Ramzesa II. KrĂłlem HetytĂłw by? wĂłwczas Muwattali II, a sam? bitw? mo?na by okre?li? jako prĂłb? si?. I ko?czy si? dla Ramzesa niedobrze. Przyzna? tu trzeba, ?e faraon by? fatalnym wodzem, a po Kadesz w ogĂłle przesta? wojowa?. PĂł?niej oczywi?cie napisa?, ?e sam jeden zmieni? losy bitwy, ale to nieprawda. Wed?ug Ramzesa bitwa by?a jego wielkim zwyci?stwem. O tym, ?e by?o zupe?nie inaczej, niech ?wiadczy fakt, ?e po bitwie Hetyci kontroluj? Syri? a? po Damaszek, le??cy na po?udnie od Kadesz, a w samym Kadesz stacjonuj? wojska hetyckie. Egipt uratowa?a dopiero ?mier? Muwattalisa.

Dlaczego tak d?ugo uwa?a?o si? bitw? pod Kadesz za zwyci?stwo Egipcjan?

P. T.: Poniewa? dysponujemy przede wszystkim ?wiadectwami egipskimi. To jest zreszt? problem dzisiejszej metodologii bada? – wiarygodno?? ?rĂłde?. Nie do??, ?e jest ich ma?o, to jeszcze trzeba weryfikowa? ich wiarygodno??. Je?li chodzi o propagand? egipsk?, wiadomo, ?e faraon nie mĂłg? zgin?? czy przegra?, to by?o nie do pomy?lenia. Dlatego mamy relacje o zwyci?stwach, a nie o kl?skach.

Mija 15 lat i Egipt zawiera z Hetytami uk?ad potwierdzaj?cy status quo?

P. T.: Sta?o si? to w 21. roku panowania Ramzesa, dok?adnie 16 lat po bitwie pod Kadesz. Jest z tym zwi?zana bogata korespondencja, ktĂłr? znamy z archiwĂłw Hattusa. Uk?ad zosta? przypiecz?towany ma??e?stwem faraona z cĂłrk? Hattusilisa III. Zreszt? obaj w?adcy mieli si? spotka?, do czego ostatecznie chyba nie dosz?o. Jednak traktat zostaje podpisany. Dzi? uwa?a si? go za najstarszy traktat mi?dzynarodowy, cho? oczywi?cie nie by? pierwszy.

Dzi?kuj? za rozmow?.

 

Prof. dr hab. Piotr Taracha, orientalista - hetytolog, j?zykoznawca, archeolog, pracuje w Zak?adzie Wschodu Staro?ytnego na Wydziale Orientalistycznym Uniwersytetu Warszawskiego oraz w Instytucie Archeologii i Etnologii PAN, autor dwĂłch monografii i wielu artyku?Ăłw naukowych i popularnonaukowych

http://www.mowiawieki.pl/index.php?page=artykul&id=312

[size=13 pt]BLISKI WSCHÓD  PRZED ISLAMSKI..

BOGINI AL-LAT.. AL-LAT NIE ALLAH.

Munir Atallah Uniwersytet Warszawski TRIADA  ARABSKA  Do  najbardziej kontrowersyjnych problemĂłw  religioznawstwa  ludĂłw semickich nale??  zagadnienia dotycz?ce  kultĂłw Arabii Cen-tralnej okresu przedmuzu?ma?skiego. 

Nasza wiedza o religii  Ara-bĂłw   jest bowiem ograniczona do   minimum,  ze   wzgl?du na    ubĂłstwo  ^                                                            A                                                            ?rĂłde? pisanyoh, ikonograficznych   oraz na   brak wiarygodnych przekazĂłw. Do  poznania niektĂłrych aspektĂłw ?ycia religijnego  ArabĂł^  okresu przedmuzu?ma?skiego  b?d? nam pomocne  ?rĂłd?a pisane.
Ins-krypcje nabatejskie, safaickie, lihianickie oraz  tamudejskie  znalezione  na   terenie PĂł?nocnego Hid?azu, Petry i w Hauranie  za-wieraj?  dedykacje  dla poszczegĂłlnych  bĂłstw oraz imiona niektĂłrych z nich. 

?rĂłd?a te,  pomimo  ich bezpo?redniego  charakteru,  rzu-caj?    ?wiat?o na   te   zagadnienia, ale nie wyja?niaj?  ich w  sposĂłb  czytelny  do   ko?ca. Wa?nym  bezpo?rednim  ?rĂłd?em dotycz?cym  tego problemu   jest   Koran.

?wi?ta Ksi?ga muzu?manĂłw  jest najlepszym  zwierciad?em  ?y-cia   ArabĂłw, a przyk?ady w niej zawarte  maj? na   celu  zwalczanie  poga?stwa na   rzecz nowej objawionej wiary.

Dzie?em, ktĂłre przekazuje  nam  szczegĂł?ow?  informacj? na   te-2        * ' mat   bĂłstw arabskich  jest Kitab al-Asnam  (Ksi?ga Idoli)  .   JegQ&   autor Ibn al-Kalbi, zmar?y w roku 819, opiera si? w swoim  dziele  Na  terenie Arabii Centralnej nie znaleziono  dotychczas  ?adnych zabytkĂłw ikonograficznych,  bowiem gorliwy monoteista Ma-homet. kaza?  zatrze? wszelkie  ?lady  poga?stwa arabskiego.

Jedyne przyk?ady  pochodz?  spoza Arabii Centralnej i s?u?? nam w  naszych  studiach  porĂłwnawczych.  P Ksi?ga ta   zagin??a na   kilka wiekĂłw. Odnalaz?  j?   i wyda? egipski pisarz Ahmad  Zaki w Kairze w roku 1914, 2 wyd. 1924

6 na  tradycji  ustnej. Ksi??ka inspirowa?a innych arabskich  history-kĂłw   i kronikarzy, ktĂłrzy  cytowali  j?   w swoich dzie?ach. Dzi?ki Jakutowi  (1179-1229) ^,   niemiecki orientalista Wellhausen,  wyda?  w roku 1887 swoje dzie?o pod  tytu?em  "Reste Arabischen Heidentums", czyli pozosta?o?ci  poga?stwa arabskiego.

Z wersetĂłw Koranu 4  dowiadujemy  si?, ?e   Arabowie w okresie K' przedmuzu?manskim  czcili triad?  bĂłstw  . Potwierdzenie  istnienia  tej   triady przez ?wi?t? Ksi?g? muzu?manĂłw podkre?la rang?  kultĂłw  Allât, al-Uzza i Manat w?rĂłd  mieszka?cĂłw Arabii Centralnej przed narodzinami  islamu.

Uwa?a si?, ?e   te   trzy  boginie  stanowi?y  tsw.  triad?. Taka forma grupowania bĂłstw by?a jedn? z charakterystycznych cech wierze? Staro?ytnego  Wschodu, gdy? spotykana jest w reli-g                               7                               giach ludĂłw semickich  , jak    i w Staro?ytnym Egipcie  '. 

 Przyj?to, i?  triada sk?ada?a si? z boga ojca, z bogini matki oraz z m?odego o boga, ktĂłry  jest najcz??ciej ich synem  .  Triada, ktĂłr?  zajmujemy  si? w  tym artykule, rĂł?ni  si?   tym,   ?e  grupuje bĂłstwa jednej p?ci  - ?e?skiej. Jako przyk?ad  odmiennej  triady, sk?adaj?cej  si? z trzech bĂłstw m?skich, sJm?y?  b?dzie  nam  triada palmyre?ska.

Zwi?zki rodzinne  okre?laj?ce  pokrewie?stwo mi?dzy  poszcze-gĂłlnymi  bĂłstwami mog?  by? dostrzegalne w triadzie  arabskiej.  Okre?lenie Allât, al-Uzza i Manat  jako cĂłrek Allaha  9 wi??e  si?  z rozpowszechnieniem  ich kultu, ktĂłry w VI   i w pocz?tkach VII wieku naszej ery    nabra? charakteru uniwersalnego  - na   miar?  Ara-bii   Centralnej.

Zwi?zek ten w pierwszej fazie wynika nie  ze  zwi?zku pokrewie?stwa,  lecz z si?y  sojuszu poszczegĂłlnych  plemion  i musi  by? rozumiany w?a?nie w tym aspekcie.

3 Wybitny geograf i literat arabski. Do   najwa?niejszych  jego  dzie?  zaliczany  jest Mu   d?am al-Buldan  (S?ownik KrajĂłwJ. 4  Koran, LIII, 19-20. ^ Allât, al-tFzza i Manat. ^
 Kosmogonia babilo?ska przedstawia troje  bĂłstw: Anu, Enlil i Ea. 7 Staro?ytny Egipt czci?  triad? memfick?: Ptah, Sachmet i Nefertum oraz triad?  teba?sk?: Amon, Mut i Chonsu. g S.Moscati, ?wiat Fenicjan, przek?. M.Gawlikowskiego,  War-szawa 1971, s.51,160. 9  Koran, LIII,21....


http://bazhum.muzhp.pl/media//files/Studia_i_Materialy_Archeologiczne/Studia_i_Materialy_Archeologiczne-r1987-t6/Studia_i_Materialy_Archeologiczne-r1987-t6-s5-14/Studia_i_Materialy_Archeologiczne-r1987-t6-s5-14.pdf[/size]