KOD PESZEROWY I WIEDZA WSPÓŁCZESNA

Religia i wierzenia Ugaryjskie.

Strona g?Ăłwna‎ > ‎strefa-studentow‎ >
‎
Ugarit – religia
Marcin Majewski

 

Spis tre?ci

    1 Religia Ugarit
        1.1 Bogowie
        1.2 Ofiary
        1.3 KrĂłl jako ofiarnik
        1.4 Kap?ani
        1.5 ?wi?ta
        1.6 Rytua? przymierza
    2 Panteon Ugarit
        2.1 OgĂłlnie
        2.2 El
        2.3 Aszirat / Athirat
        2.4 Baal
        2.5 Anat
        2.6 Jam
        2.7 Mot
        2.8 Dagon / Dagan
        2.9 Asztarte (Athtart lub Aztarte)
        2.10 Pozosta?e bĂłstwa
        2.11 Panteon Ugarit a Stary Testament

   





Religia Ugarit

A. Caquot, M. Sznycer, Ugaritic religion, Leiden: E.J. Brill 1980; D. Pardee, Les textes rituels (Ras Shamra-Ougarit 12), Paris: Editions Recherche sur les Civilisations 2000; po ang. Ritual and Cult at Ugarit, Atlanta: Society of Biblical Literature 2002; M. Sznycer, The Religions and Myths of the Western Semites – and Some Problems of Method, Chicago 1991; W.G.E. Watson, N. Wyatt, J.B. Lloyd (red.), Ugarit: Religion and Culture. Essays in Honor of Prof. J. C.L. Gibson, MĂźnster: Ugarit Verlag 1996.


Nasza wiedza o religii ugaryckiej opiera si? w du?ej mierze na tekstach religijnych (spisanych w wi?kszo?ci w j?zyku lokalnym) i do pewnego stopnia na ikonografii, rze?bach, architekturze religijnej itp. Teksty dotycz?ce religii dzielimy na mitologiczne (literackie, poetyckie – poematy i inne) oraz niemitologiczne (kultyczne, rytualne – rytua?y, spisy itp.). Nale?y zwrĂłci? uwag?, ?e odnotowuje si? rĂł?nice akcentĂłw mi?dzy jednymi i drugimi. Teksty mitologiczne nie wspĂł?graj? w pe?ni z danymi pochodz?cymi z kultu, bowiem odzwierciedlaj? starsz?, bardziej teoretyczn? i archaiczn? teologi?, mo?e cz??ciowo wypart?. Natomiast teksty pisane proz?, dotycz?ce kultu, odzwierciedlaj? sytuacje bardziej wspĂł?czesn?. Np. listy ofiarne czasem podkre?laj? znaczenie pewnych bogĂłw odgrywaj?cych z kolei niewielk? rol? w zachowanych mitach.

Ponadto w badaniu religii Ugarit badane s? elementy religijno?ci ludowej, np. praktyki zabobonne czy zw?aszcza imiona osobowe, imiona bowiem w staro?ytnym Kanaanie, podobnie jak w staro?ytnym Izraelu, kryj? wa?ne przes?anie religijne.

Religia Ugarit jest jedynym dobrze udokumentowanym przyk?adem religii z drugiej po?owy II tysi?clecia przed Chr., ktĂłr? mo?na zaliczy? do szeroko poj?tego kr?gu kananejskiego. Tym niemniej nasza wiedza o niej pozostaje niekompletna w aspekcie genezy, rozwoju czy dynamiki – z racji ograniczono?ci materia?u do bada?. Analiza obecna obejmuje okres najbardziej rozpoznany, z lat ok. 1550 – 1200 przed Chr.

Elementy sk?adaj?ce si? na religi? Ugarit s? zarĂłwno proweniencji semickiej, jak i huryckiej (np. niektĂłre bĂłstwa huryckie, ktĂłre „wkrad?y si?” do panteonu ugaryckiego). Nie ulegaj? w?tpliwo?ci tak?e pewne wp?ywy religijne kultur egipskiej czy mezopotamskiej.



Bogowie

G?Ăłwnym Bogiem miasta Ugarit by? Baal, de facto Baal Hadad (Hadad to jego imi? w?asne), chocia? na li?cie bogĂłw zajmuje miejsce po innych bogach. Odgrywa on, wraz z Elem, bardzo wa?n? rol? w mitach ugaryckich. Teksty, ktĂłre nie zalicza si? do mitycznych mĂłwi? o oddawaniu czci ca?ej rzeszy bogĂłw i bogi? – nie ulega w?tpliwo?ci, ?e religia Ugarit mia?a charakter politeistyczny. Jak wspomnia?em, istnia?y dwie ?wi?tynie, po?wiecone Baalowi oraz Elowi lub Dagonowi. Wszyscy trzej bogowie s? nam znani ze ST, podobnie jak kananejska bogini Aszirat/Aszera, ma??onka Ela. Panteonowi Ugarit po?wi?c? poni?ej osobny punkt.

Ofiary

Ma?o wiadomo o kulcie publicznym. Do?? powszechnie si? przyjmuje, ?e kult w Ugarit by? zwi?zany z zaj?ciami rolnikĂłw. Ofiary sk?adane bogom (ug. dbh; hebr. zebaH) dzieli?y si? na „ma?e”, np. z go??bicy, oraz „wielkie” – przewa?nie z ja?Ăłwki. Sk?adano te? na ofiar? wo?y, byki i owce – tak samo jak w Izraelu – a tak?e zbo?e (ug. kèsem, hebr. kussemet = orkisz – KTU 1.17 I 32), m?k?, oliw?, wino i inne pokarmy. RozrĂł?niano rĂłwnie? ofiary ca?opalne (ug. ?rp, hebr. ‘ōlāh, gr. holokautosis, holokautoma) oraz ofiary pojednania (ug. ?lmm, hebr. ?elāmĂŽm – te?: biesiadne, pokoju, lecz najlepiej: wspĂłlnotowe[1]; l. poj. ?elem[2]), ktĂłrych cz??? spalano na o?tarzu, cz??? nale?a?a si? kap?anom, a reszt? spo?ywano w czasie uczty kultycznej. Przez uczt? kultow? nawi?zywano kontakt z bĂłstwem. Przedmiotem ofiary by?y tak?e napoje, trunki (ofiara p?ynna). Zapewne ryt poszczegĂłlnych ofiar przypomina? w jakiej? (du?ej?) mierze rytualne praktyki izraelskie.

W Kanaanie praktykowano ofiary z ludzi.
Kult ten odnajdujemy w wielu miastach kananejskich i filisty?kich. Tak?e m.in. w dolinie Ben-Hinnon (Ge-Ben-Hinnon to „dolina synĂłw Hinnona”, pol. Gehenna) – otaczaj?cej Jerozolim? od zachodu i po?udnia – kwit? kult boga Molocha (por. hebr. melek, czyt. melech, krĂłl), ktĂłremu sk?adano dzieci w krwawej, spalanej ofierze. Dolina ta sta?a si? pĂł?niej wysypiskiem ?mieci. Jest obrazem i symbolem piek?a (Gehenna). Mo?liwa jest aluzja w poemacie o Kircie do takiej ofiary: m?oda Oktawia mia?aby by? z?o?ona z ofierze dla za?egnania kryzysu dynastii. Mo?e w tym sensie najm?odsza spo?rĂłd dzieci Kirty przyjmuje funkcj? „pierworodnej”. Ofiara pierworodnego by?a niezmiernie wa?na w?rĂłd pĂł?nocno-zachodnich SemitĂłw. Opowie?? z Rdz 22 o prĂłbie Abrahama, ktĂłry mia? z?o?y? Izaaka w ofierze, jest przyk?adem przekonania, ?e ofiara z dziecka, zw?aszcza z pierworodnego, jest najwy?szym wyrazem czci sk?adanej bogu. W Starym Testamencie ofiara z ludzi zawsze b?dzie przez prawo surowo pot?piona: Nie b?dziesz dawa? dziecka swojego, aby by?o przeprowadzone przez ogie? dla Molocha, nie b?dziesz w ten sposĂłb bezcze?ci? imienia Boga swojego (Kp? 18,20-22; te? Kp? 20,2-5; Pwt 12,31; 18,10). Mamy jednak przyk?ady jej praktykowania w Izraelu: I zbudowali wy?yn? Tofet w dolinie Ben-Hinnom, aby pali? w ogniu swoich synĂłw i cĂłrki, czego nie nakaza?em i co nie przysz?o Mi nawet na my?l (Jr 7,31); Za jego czasĂłw Chiel z Betel odbudowa? Jerycho wed?ug zapowiedzi Pana, ktĂłr? wyrzek? przez Jozuego, syna Nuna; za?o?y? jego fundamenty na swoim pierworodnym, Abiramie, a na swoim najm?odszym, Segibie, postawi? jego bramy (1 Krl 16,34); Achaz (...) nie czyni? on tego, co jest s?uszne w oczach Pana (...), nawet syna swego przeprowadzi? przez ogie? – na mod?? ohydnych grzechĂłw pogan, ktĂłrych Pan wyp?dzi? przed Izraelitami (2 Krl 16,2n; por. te? 21,6; Jr 19,5n; Ez 16,21). Jest to najgorszy grzech w oczach Bo?ych. I cho? nasuwa si? paradoksalna analogia – BĂłg, ktĂłry z?o?y? w ofierze swojego Syna, Jezusa Chrystusa, dla naszego zbawienia – to jednak rĂł?nica jest istotowa: to sam Jezus dobrowolnie sk?ada siebie w ofierze za ludzi.

Elementem kultu w Ugarit jest rĂłwnie? rytualna lamentacja po ?mierci bliskiej osoby. Pie?? lamentacyjna wy?miewana przez Anat po zabiciu Aqhata (niestety zachowana bardzo fragmentarycznie) jest tego dobrym przyk?adem. H.L. Ginsberg wskazuje na blisk? paralel? pomi?dzy lamentacj? (pie?ni? ?a?obn?) Dawida nad ?mierci? Saula i Jonatana oraz lamentacj? bogini Anat po ?mierci Aqhata (szerzej zob. przy okazji omawiania poematu Aqhata)[3]. Lamentacj? nad umieraj?cym Kirt? wy?piewuj? tak?e jego syn, Ilchu, oraz cĂłrka Oktawia.
P?aczki rytualne sprowadzone przez krĂłla Danela do pa?acu po ?mierci jego syna, m?odego ksi?cia Aqhata, s? elementem rytua?u pogrzebowego. Podobny zwyczaj funkcjonowa? w Izraelu: To mĂłwi Pan Zast?pĂłw: «Uwaga! Zawo?ajcie p?aczki, aby przysz?y, po?lijcie po najroztropniejsze, by przyby?y. Niech si? spiesz? i niech za?piewaj? nad nami pie?? ?a?obn?, a ?zy wytrysn? z naszych oczu i woda pop?ynie z naszych powiek» (Jr 9,16n).

KrĂłl jako ofiarnik

Tytu? ten – ofiarnik (ug. t‘j) – otrzymuje cz?sto np. krĂłl Kirta w eposie zatytu?owanym od jego imienia. Teksty ugaryckie potwierdzaj?, ?e ofiary sk?adane by?y nie tylko przez kap?anĂłw (ug. khn, hebr. kōhēn), ale tak?e przez krĂłla (ug. mlk, hebr. melek), ktĂłry jednak nie by? kap?anem. SzczegĂłlna (mo?na powiedzie? sakralna) funkcja krĂłla uprawnia?a go do takich czynno?ci. Podobn? sytuacj? spotykamy we wczesnym Izraelu. Pami?tajmy, ?e gdy na po?udniu w Kanaanie „rodzi?” si? Izrael, na pĂł?nocy Ugarit prze?ywa?o swe ?wietne, lecz ostatnie lata. W pocz?tkach monarchii Izraela i krĂłl, i kap?ani sprawowali funkcje kultyczne. Czy jednak w Izraelu krĂłl by? kap?anem, jak byli takimi krĂłlowie Egiptu, Asyrii i Fenicji, jak posta? Melchizedeka, ktĂłry by? krĂłlem Szalemu i kap?anem Boga El-Eljona (Rdz 14,18)[4]?

Saul, Dawid i Salomon sk?adali ofiary. Saul sk?ada ofiar? w Gilgal (1 Sm 13,9-10), Dawid w Jerozolimie (2 Sm 6,13.17.18; 24,25), a Salomon w Gibeonie (1 Krl 3,4.15) i w Jerozolimie (1 Krl 8,5.62-64). PĂł?niejsi krĂłlowie – jak Achaz, Jeroboam, Ozjasz – rĂłwnie?. Dawid buduje w Jerozolimie pierwszy o?tarz ku czci JHWH (2 Sm 24,25), Salomon buduje ?wi?tyni? i dokonuje jej dedykacji (1 Krl 5 – . Co wi?cej, obaj krĂłlowie udzielaj? b?ogos?awie?stwa ludowi zgromadzonemu w sanktuarium (2 Sm 6,18; 1 Krl 8,14) – a wi?c spe?niaj? akt zastrze?ony w Lb 6,22-27 i 1 Krn 23,13 dla kap?anĂłw. Dawid nosi tak?e lniany efod, strĂłj liturgiczny kap?anĂłw (2 Sm 6,14). Wszystko to nie oznacza?o jednak, ?e izraelscy krĂłlowie byli kap?anami. Czynno?ci te nie przekracza?y prerogatyw, jakie krĂłl, przywĂłdca pa?stwa mia? w sprawach religii pa?stwowej. W Izraelu krĂłl nigdy nie by? kap?anem w sensie ?cis?ym. Po prostu w Izraelu – podobnie jak w Ugarit – krĂłl u?wi?cony przez namaszczenie i adoptowany przez Boga na syna by? osobisto?ci? sakraln? i wydawa? si? uzdolniony o funkcji religijnych. Namaszczenie w Izraelu czyni?o z krĂłla osob? sakraln? (ale nie kap?ana – kap?ani nie byli namaszczani), pozostaj?c? w specjalnej relacji do JHWH. W okresie monarchii (w tekstach sprzed niewoli) nie pojawia si? ?adne s?owo protestu ze strony prorokĂłw czy autorĂłw ksi?g historycznych przeciw ingerencji krĂłlĂłw w sprawy kultu. Dopiero po upadku monarchii mamy takie g?osy, np. w 2 Krn 26,16-20: Ozjasz pora?ony tr?dem za to, ?e z?o?y? ofiar? kadzieln? (por. Lb 17,5; 1 Krn 23,13).

W adopcji krĂłla na „syna bo?ego” znĂłw widoczna jest bliska analogia Ugarit i Biblii. KrĂłla Kirt? poemat ukazuje jako „syna” Ela (np. KTU 1.14 II 6.24; 1.14 IV 6; 1.15 I 41) oraz jego „dziedzica” (np. KTU 1.14 II 8; 1.15 I 40). W Biblii ten sam topos wyra?ony jest np. w s?owach: Przecie? Ja ustanowi?em sobie krĂłla na Syjonie, ?wi?tej gĂłrze mojej». Og?osz? postanowienie Pana: Powiedzia? do mnie: «Ty? Synem moim, Ja Ciebie dzi? zrodzi?em (Ps 2,6n[5]), czy jeszcze bardziej wyra?nie w wyroczni Bo?ej skierowanej do krĂłla Dawida: Ja b?d? mu ojcem, a on b?dzie Mi synem (2 Sm 7,14; por. 1 Krn 28,6). Stwierdzenie synostwa Bo?ego izraelskiego krĂłla by?o punktem kulminacyjnym jego intronizacji (por. Ps 89,27n i jw.). Idea synostwa Bo?ego wyra?ona w sposĂłb analogiczny w Starym Testamencie zostanie zrealizowana w pe?ni w Osobie Jezusa Chrystusa, Bo?ego Syna. Dzieki Niemu, przez chrzest, ka?dy chrze?cijanin staje si? „dzieckiem Bo?ym” i „dziedzicem Boga” (Rz 8,14-17; Ga 4,6).

Podobnie okre?lenie krĂłla ugaryckiego, jako „s?ugi Ela” (np. Kirta w KTU 1.14 III 49.51; 1.14 VI 35) znajduje sw? analogi? w Starym Testamencie, gdzie krĂłl Izraela by? „synem” i „s?ug?” JHWH (np. Dawid w 2 Sm 7,5)[6], co wyra?a?o jego szczegĂłln? pozycj? wobec Boga.

Kap?ani

Najstarsze funkcje izraelskiego kap?ana (kōhēn) wi??? si? z udzielaniem wyroczni (Rdz 25,22). Staro?ytni udawali si? do sanktuarium, aby zapyta? o bĂłstwo wa?ne sprawy, hebrajczycy – aby „poradzi? si? JHWH” (Rdz 25,22; por. te? Wj 18,15.19; 33,7-11 – Namiot Spotkania jako miejsce, a Moj?esz jako po?rednik wyroczni). Moj?esz radzi si? Boga bezpo?rednio, a kap?ani za pomoc? efodu[7] (hebr. ’ēpĂ´d) oraz urim i tummim ("?wiat?o i prawda" - w hebr. jest w l. mn.; ?ac. lux et veritas). Podobnie w Ugarit wyrocznia i wrĂł?ba by?a domen? kap?anĂłw, o czym ?wiadcz? odnalezione teksty wrĂł?b.

Na czele kap?anĂłw sta? arcykap?an, dos?. wielki kap?an rb khnm (hebr. odpowiednikiem by?by rāb kōhēn, jednak ta funkcja w Biblii okre?lana jest: hakkōhēn haggādĂ´l lub hakkōhēn hārō'?). Tytu? ten widnieje – jak wspomnia?em wy?ej – na kilku toporkach odkrytych na samym pocz?tku wykopalisk, a na jednym z nich pojawia si? nawet z imieniem arcykap?ana: ‘Harsanu najwy?szy kap?an (hrsn rb khnm).

OprĂłcz krĂłla i kap?anĂłw z kultem zwi?zani byli ?piewacy (ug. ?rm), ktĂłrzy maj? swĂłj odpowiednik w hebr. instytucji ?piewakĂłw (hebr. me?ōrerĂŽm; zob. np. 1 Krn 15,19; 2 Krn 23,13.35,15.25; Ezd 2,41.70; Neh 7,44.72; Ps 68,26). Z ugaryckim kultem zwi?zani tez byli po?wi?ceni [m??owie] (ug. qd?m) i po?wi?cone [niewiasty] (ug. qd?t). By? mo?e wchodzi?a tu w gr? prostytucja sakralna (zarĂłwno meska, jak i ?e?ska), rozpowszechniona w Kanaanie. W Biblii termin „po?wi?ceni” (hebr. qodā?ĂŽm czy qōde?) przys?uguje kap?anom i lewitom (np. Ezd 8,28; 2 Krn 23,6) – a nie innym osobom zwi?zanym z kultem, a prostytucja sakralna jest surowo zakazana: Nie b?dzie nierz?dnicy sakralnej (hv'dEq. qĂźdē?āh) w?rĂłd cĂłrek Izraela ani m??czyzn uprawiaj?cych nierz?d sakralny (vdeq' qādē?) w?rĂłd synĂłw Izraela. Nie zaniesiesz do domu Pana, Boga twego, zarobku nierz?dnicy, jak i “zap?aty dla psa”, jako rzeczy ofiarowanej ?lubem. Tak jednym, jak i drugim brzydzi si? Pan, BĂłg twĂłj (Pwt 23,18n). W zwrocie "zap?aty dla psa" (Biblia Tysi?clecia) nie chodzi o psa, ale o termin techniczny, okre?laj?cy m??czyzn? (klb), bior?cego udzia? w  nierz?dzie sakralnym.

?wi?ta

Najwi?kszym dorocznym ?wi?tem w Ugarit by?o jesienne ?wi?to Nowego Roku (hebr. rō'? ha??ānāh). Przypuszcza si?, ?e w?a?nie w czasie obchodĂłw tego ?wi?ta recytowano mity o Baalu. SzczegĂłlnie uroczy?cie – z udzia?em krĂłla – obchodzono nĂłw i pe?ni? pierwszego miesi?ca roku. Uroczysto?ci noworoczne przeci?ga?y si? a? do po?owy nast?pnego miesi?ca, ale ju? bez obrz?dĂłw sprawowanych przez krĂłla. ?wi?to Nowego Roku uroczy?cie obchodzone by?o w Mezopotamii[8] – by? mo?e st?d to ?wi?to pojawia si? w Ugarit, jak i w Biblii[9]. Data Nowego roku jest bardzo wa?na w Biblii. Najcz??ciej wyst?puje pod formu?? „pierwszego dnia, pierwszego miesi?ca” (np. w Rdz 8,13; Wj 40,2 i 40,17) – a wi?c w nowy rok.

Uczeni szko?y S. Mowinckela i S.H. Hooke’a dowo dzili istnienia w Izraelu ?wi?ta analogicznego do rytua?Ăłw: egipskie go (walka Horusa i Seta), hetyckiego (?wi?to Purulli: walka Teszuba z w??em Ilianka), babilo?skiego (?wi?to Akitu: walka Marduka z Tiamat), czy kananejskiego (ugarycki poemat o walce Ba ala z Jammem i Motem). ?wi?to to mia?o stanowi? Sitz im Leben wielu tekstĂłw Starego Testamentu, zw?aszcza cz??ci psal mĂłw. NajkrĂłcej mĂłwi?c, polega?o ono na rytualnej recytacji i odegra niu (myth and ritual) mitu kosmogonicznego o ustalonym schemacie: 1. walka bĂłstwa z si?ami przeciwnymi, przewa?nie zwi?zanymi z wod?, 2. zwyci?stwo bĂłstwa i jego intronizacja – og?oszenie krĂłlem, triumfal na procesja, w ktĂłrej krĂłl odgrywa? rol? bĂłstwa 3. uczynienie ?wiata. W rytuale pojawia si? tak?e ?wi?te ma??e?stwo boga – hieros gamos (Egipt, Ugarit), ?mier? i zmartwychwstanie boga (Mezopotamia, Ugarit).

Trzeba stwierdzi?, ?e ten ogĂłlnosemicki mit wraz z rytua?em by? obecny w ?wiadomo?ci autorĂłw biblijnych, jednak transpozycji (asymilacji) do religii Izraela uleg?y te jego elementy, ktĂł re by?y zgodne z Bo?ym objawieniem. ?wi?teczna celebracja krĂłlo wania, intronizacji JHWH by?a obecna w kulcie Izraela, o czym ?wiadczy cho?by tak znaczna liczba psalmĂłw, pie?ni i aklama cji intronizacyjnych, ich kultowe pi?tno i mocne powi?zanie z Ark?, ze ?wi?tyni?, z Syjonem. Mia?a ona jednak zupe?nie inny charakter ni? ?wi?to ugaryckie czy babilo?skie.

W tekstach z Ugarit zachowa?y si? te? obrz?dy rytualne na ?wi?to nowiu (ug. jm hdt – „nowy dzie?”; hebr. vd'x' ~Ay – jednak w Biblii pod nazw?: vd<xo – nĂłw lub Avd>x'B. vd<xo – nĂłw ksi??yca), ktĂłre trwa?o siedem dni i ko?czy?o si? udzieleniem wyroczni (CTA 35). W „dziesi?tym miesi?cu” (ug. jrh ‘?rt) krĂłl po obmyciu si? sk?ada? bogom ofiary ?rp (ca?opaln?, hebr. ‘Ă´lāh) i ?lmm (zapokojn?, hebr. ?elamĂŽm). W obrz?dzie tym dopatruje si? podobie?stwa idei z hebrajskim Dniem Pojednania (Jom Kipur)[10].






http://sites.google.com/site/orygenesorgblog/Home/strefa-studentow/ugarit-religia-i-literatura

cd...


Rytua? przymierza

Religijny charakter mia?o rĂłwnie?, podobnie jak w Biblii i u SemitĂłw, zawieranie przymierza. To kolejny analogiczny element religijny wyst?puj?cy rĂłwnie? w Starym Testamencie. Obrz?dowi zawarcia przymierza towarzyszy? znany „rytua? przej?cia”: sk?adan? z tej okazji ofiar? rozcinano na dwie po?owy, mi?dzy ktĂłrymi przechodzili partnerzy, po??czeni nowo zawartym uk?adem. W j. hebrajskim zawarcie przymierza okre?lane jest terminem tyrIB. tr:K' kārat berĂŽt – dos?. „przeci??, rozci?? przymierze” (t?um. jako „zawrze? przymierze”) – co wynika w?a?nie z praktykowania tego, jak si? okazuje, semickiego, zwyczaju. Opowiada o tym np. Rdz 15:

9 Wtedy Pan rzek?: «Wybierz dla Mnie trzyletni? ja?owic?, trzyletni? koz? i trzyletniego barana, a nadto synogarlic? i go??bic?». 10 Wybrawszy to wszystko, Abram poprzer?bywa? je wzd?u? na po?owy i przer?bane cz??ci u?o?y? jedn? naprzeciw drugiej; ptakĂłw nie porozcina?. 11 Kiedy za? do tego mi?sa zacz??o zlatywa? si? ptactwo drapie?ne, Abram je odp?dzi?. 12 A gdy s?o?ce chyli?o si? ku zachodowi, Abram zapad? w g??boki sen i opanowa?o go uczucie l?ku, jak gdyby ogarn??a go wielka ciemno??. 13 I wtedy to Pan rzek? do Abrama: «Wiedz o tym dobrze, i? twoi potomkowie b?d? przebywa? jako przybysze w kraju, ktĂłry nie b?dzie ich krajem, i przez czterysta lat b?d? tam ciemi??eni jako niewolnicy; 14 a? wreszcie ze?l? zas?u?on? kar? na ten narĂłd, ktĂłrego b?d? niewolnikami, po czym oni wyjd? z wielkim dobytkiem. 15 Ale ty odejdziesz do twych przodkĂłw w pokoju, w pĂł?nej staro?ci zejdziesz do grobu. 16 Twoi potomkowie powrĂłc? tu dopiero w czwartym pokoleniu, gdy ju? dope?ni si? miara niegodziwo?ci AmorytĂłw». 17 A kiedy s?o?ce zasz?o i nasta? mrok nieprzenikniony, ukaza? si? dym jakby wydobywaj?cy si? z pieca i ogie? niby gorej?ca pochodnia i przesun??y si? mi?dzy tymi po?owami zwierz?t. 18 Wtedy to w?a?nie Pan zawar? przymierze z Abramem, mĂłwi?c: «Potomstwu twemu daj? ten kraj, od Rzeki Egipskiej a? do rzeki wielkiej, rzeki Eufrat, wraz z Kenitami, Kenizytami, Kadmonitami, 20 Chetytami, Peryzzytami, Refaitami, 21 Amorytami, Kananejczykami, Girgaszytami i Jebusytami»

Inne teksty: Moj?esz wzi?? krew i pokropi? ni? lud, mĂłwi?c: «Oto krew przymierza, ktĂłre Pan zawar? z wami (hinnË da|m-haBBĂźrĂŽt ´å?er Kärat ´ädĂśnäy `immäkem) na podstawie wszystkich tych s?Ăłw» (Wj 24,8; zob. te? Pwt 4,23; 5,2.3 itd.). Formu?a ta wyst?puje przynajmniej kilkadziesi?t razy w Biblii w relacji BĂłg – cz?owiek. Pojawia si? tak?e w relacji przymierza mi?dzy lud?mi: A potem Abraham da? Abimelekowi owce i wo?y, i tak obaj zawarli przymierze (wayyikrĂźtû ?Ăźnêhem BĂźrĂŽt) (Rdz 21,27).

Rytua? “rozci?cia przymierza” po?wiadczony jest rĂłwnie? w Ugarit: wapienna stela przedstawia krĂłla i wasala, podaj?cych sobie r?ce, ?okciami wsparte na dokumentach przymierza spisanych na glinianych tablicach (a wiec na pewno mamy do czynienia z przymierzem), a powy?ej wida? dwie rozdzielone po?Ăłwki ofiarnego zwierzecia[11].

Trudno wypowiada? si? nt. religijno?ci prywatnej, osobistej. Zwraca natomiast uwag? istnienie w Ugarit instytucji zwanej marzeah. Jest to rodzaj zwyczaju ?a?obnego, sakralna uczta ku czci zmar?ego, znana w ?wiecie fenickim i hebrajskim – rĂłwnie? do tego zwyczaju znajdujemy analogie w Biblii (por. Jr 16,5 x:zEr>m; tyBe Bêt marzĂŤªH – dom ?a?oby; zob. te? Am 6,7)[12]. Troska o zmar?ych odgrywa?a wa?n? rol? w pobo?no?ci staro?ytnej ludno?ci Ugarit. ?wiadczy o tym chocia?by mit o Aqhacie: Danel ma? sprawiedliwi i m?dry, dowiedziawszy si? o ?mierci swego syna Aqhata, wyrusza w podrĂł? w celu odnalezienia i pochowania zw?ok syna i czyni niema?e starania, by dope?ni? tego obowi?zku.

Wi?kszo?? tekstĂłw o charakterze religijnym odzwierciedla idee religijne bezpo?rednio samego Ugarit, a po?rednio SemitĂłw. Wiele idei religijnych jest bliskich tym spotykanym na kartach Starego Testamentu.




Panteon Ugarit

W.F. Albright, Yahweh and the Gods of Canaan. An Historical Analysis of Two Contrasting Faiths, Garden City, New York: Doubleday 1968 oraz Winona Lake: Eisenbrauns 1990, 1994; J. Day, Yahweh and the Gods and Goddesses of Canaan (JSOTSup 265), Sheffield: Sheffield Academic Press 2000; A. Rahmouni, Divine Epithets in the Ugaritic Alphabetic Texts, t?um. J.N. Ford, Leiden: E.J. Brill 2007.



OgĂłlnie
Dlaczego mĂłwimy o religii i panteonie z Ugarit? OtĂł? okazuje si?, ?e znaczna cze?? naczelnych bogĂłw Ugarit wyst?puje z imienia w Biblii; co wi?cej – imi? najwy?szego bĂłstwa religii ugaryckiej (El) zostanie w Biblii zwi?zane z JHWH.

Listy bogĂłw i wykaz ofiar i obrz?dĂłw wymieniaj? ponad siedemdziesi?t bogĂłw czczonych w Ugarit. OprĂłcz bĂłstw semickich i sumeryjskich s? w?rĂłd nich bĂłstwa starosyryjskie i huryckie[13]. Za kana nejski Olimp uchodzi gĂłra Safon wznosz?ca si? piramidalnie na pĂł?nocnym wy brze?u Syrii ok. 40 km na pĂł?noc od Ugarit. Na czele kananejskiego panteonu sta? El.

BĂłstwa ugaryckie spotykamy zarĂłwno w tamtejszych tekstach mitologicznych, jak i w kultycznych. W pierwszych bogowie s? g?Ăłwnymi postaciami i tu dowiadujemy si? o nich bardzo wiele. Poematy mitologiczne stanowi? niezast?pione ?rĂłd?o do poznania wyobra?e? i poj?? mieszka?cĂłw Ugarit, jakie mieli oni o swoich bogach. Jednak w mitach ugaryckich nie wyst?puj? wszystkie bĂłstwa czczone w mie?cie. O innych bĂłstwach, o ktĂłrych nic lub prawie nic nie mĂłwi? teksty mitologiczne, dowiadujemy si? z tekstĂłw liturgicznych, takich jak spisy bogĂłw oraz przeznaczonych dla nich ofiar[14]. Tak?e imiona bĂłstw, ktĂłre stanowi? cz?sto element sk?adowy ludzkich imion teoforycznych (np. Dan-el), mog? nam co? dopowiedzie?. Na podstawie tych danych mo?na w miar? dok?adnie zrekonstruowa? panteon bĂłstw ugaryckich, cho? pewne kwestie pozostaj? wci?? niejasne.

Dla przeci?tnego mieszka?ca Ugarit bogowie tworzyli liczn?, ale zorganizowan? i zhierarchizowan? zbiorowo??. Spo?eczno?? bogĂłw by?a w pewnym sensie odbiciem spo?eczno?ci, w ktĂłrej ?yli ich czciciele. Ludzie (nie tylko z Ugarit) zawsze przedstawiali bogĂłw troch? na swĂłj obraz i swoje podobie?stwo. Bogowie Ugarit tak?e do z?udzenia przypominali ludzi. ?yli jednak lepiej ni? ludzie, w mitach wiod? ?ycie takie, o ktĂłrym ludzie marzyli lub o ktĂłrym mogli tylko marzy?. Tak wi?c bogowie ucztuj? przy ka?dej nadarzaj?cej si? okazji, jedz?c t?uste mi?so i pij?c obficie wino i przy tym s?uchali muzyki, ktĂłr? tak?e lubili.

W Biblii, w tzw. bajce Jotama (Sdz 9) krzew winny, ktĂłry nie chce zosta? krĂłlem drzew, wypowiada takie s?owa: Czy? mam si? wyrzec mojego soku (wina), rozweselaj?cego bogĂłw i ludzi (...) (Sdz 9,13). Jakich bogĂłw uweselaj?cych si? winem ma tu na my?li autor natchniony w tej wczesnej ksi?dze biblijnej? By? mo?e, a nawet prawdopodobne jest to, ?e zna? mityczne teksty z Ugarit, gdzie nawet krĂłl bogĂłw, stary i m?dry El, nie mĂłg? si? oprze? i ulega? sk?onno?ci do silnych napojĂłw. Jeden z tekstĂłw (RS 24.258) ukazuje go, jak wychodzi ca?kowicie zamroczony i kompletnie pijany po uczcie „brn?c w swych odchodach i swoim moczu”. Podczas uczt us?ugiwali bogom inni bogowie ni?si rang?, b?d?cy dla tych pierwszych s?ugami[15].

W spo?ecze?stwie bogĂłw istnia?a ?cis?a hierarchia. Jej istnienie potwierdzaj? znalezione liczne egzemplarze „list bogĂłw” zarĂłwno w j?zyku ugaryckim, jak i w przek?adzie akadyjskim. W tych listach bogowie wymieniani s? wed?ug pewnego porz?dku. Tworzyli oni zbiorowo?? zwan? „zgromadzeniem bogĂłw” (ug. phr ’ilm) lub „domem synĂłw Ela” (ug. dr bn ’il), jako, ?e El uchodzi? za ojca bogĂłw[16]. Instytucja „zgromadzenia bogĂłw” ma swe analogie w Biblii. W psalmach rol? Ela przejmuje JHWH: BĂłg powstaje w zgromadzeniu bogĂłw, po?rodku bogĂłw s?d odbywa (Ps 82,1; por. te? Lm 2,6; Iz 14,13: Wst?pi? na szczyty ob?okĂłw, podobny b?d? do Najwy?szego).

Najni?sze miejsca w zgromadzeniu panteonu ugaryckiego zajmowali anonimowi bogowie, zwani w tekstach bn ’ilm – „synami bogĂłw” czy „istotami boskimi” (por. hebr. ~yhil{a/h'( ynEB. benê hā’ĕlĂ´hĂŽm [Rdz 6,2.4; Hi 1,6; 2,1] lub ~yliae ynEB. benê ’ēlĂŽm – synowie Bo?y [Ps 29,1]) lub bn qd? „synami ?wi?tymi” (por. hebr. ~yvidoq. qedĂ´?ĂŽm). Owi bn ’ilm lub qd? z tekstĂłw ugaryckich tworzyli dwĂłr niebieski bogĂłw i stanowili ich s?u?b?, jak synowie Bo?y czy ?wi?ci w Biblii (chodzi o anio?Ăłw, dwĂłr niebieski Boga). W biblijnym okresie przedpotopowym okre?lenie „synowie Bo?y” odnosi si? do potomkĂłw Seta, zwanych rĂłwnie? refā’ĂŽm („giganci”) lub gibbōrĂŽm („bohaterowie, mocarze”) – przeciwstawionym benĂ´t hā’ādām („cĂłrkom ludzkim”) w Rdz 6,1-4. W Hi 1,6 rozmowa JHWH z szatanem na temat Hioba odbywa si? w obecno?ci istot niebia?skich zwanych benê hā’ĕlĂ´hĂŽm. Te same istoty w dalszym ci?gu opowiadania zwane s? qedĂ´?ĂŽm „?wi?ci” (Hi 5,1). W Psalmie 89 jest mowa o „zgromadzeniu ?wi?tych” qehal qedĂ´?ĂŽm (w. 6) lub „radzie ?wi?tych” sĂ´d qedĂ´?ĂŽm (w. , w ktĂłrej uczestnicz? benê ’ēlĂŽm (w. 7). W wizji Zachariasza qedĂ´?ĂŽm wys?ani do proroka nosz? miano mal’āk „anio?” i przeciwstawieni s? szatanowi (Zch 3,1).



El
(ug. ‘l, hebr. ’ēl, akad. 'ilu, arab. 'ilah, po?udniowoarabskie 'ilumkuh)
Imi? El w ugaryckim pi?mie klinowym alfabetycznym (czyt. od lewej do prawej)




Imi? El w paleohebrajskim (fenicko-hebrajskim, ketaw iwri) (czyt. od prawej do lewej)


A. Naumczyk, Wa?niejsze bóstwa panteonu kanane?skiego w ?wietle tekstów z Ugarit, Rocznik Teologiczny Chrze?cija?skiej Akademii Teologicznej 1960, Warszawa 1961, s. 133-177; W. Hermann, Ps 19 und der kananäische Gott Ilu, Ugarit-Forschungen 19 (1987) 75-78; U. Oldenburg, The Conflict Between El and Baal in Canaanite Religion, Leiden: E.J. Brill 1969; S.B. Parker, The Historical Composition of KRT and the Cult of El, ZAW 89 (1977) 161-175; M.H. Pope, El in the Ugaritic Texts, Leiden: Brill 1955; R. Rendtorff, El, Ba'al und Jahwe, ZAW 78 (1976) 277-291; R. de Vaux, El et Baal le dieu des peres et Yahweh, Ugaritica 6 (1969) 501-518.


Pierwszym bogiem „zgromadzenia bogĂłw” by? El. Etymologia tego imienia pozostaje wci?? niejasna. Wskazuje si? na homofon[17] ’ēl – (hebr. „silny, mocny, si?a, moc”), pochodz?cy od rdzenia wl („sta? na czele, przewodzi?” Th. Noldeke). Rdze? wl ma jeszcze drugie znaczenie: „by? mocnym” (W. Gesenius), ale nie by?o ono podstaw? rzeczownika ’ēl.

Rzeczownik ten wyst?puje we wszystkich j?zykach semickich z wyj?tkiem etiopskiego i jest nazw? pospolit? oznaczaj?c? po prostu bĂłg. W Ugarit staje si? imieniem w?asnym. Ojciec bogĂłw sta? si? bogiem par excellence i dlatego nazwano go El. Obok imienia w?asnego El, wyst?puje tak?e w tekstach ugaryckich termin ’il w znaczeniu nazwy pospolitej. Co ciekawe przed odkryciami z Ras Szamra tylko Filon z Byblos, ktĂłrego ?wiadectwo uwa?ano z niepewne, wskazywa?, ?e El by? odr?bnym bogiem, ?e El by?o imieniem w?asnym boga[18].

Rzeczownik ten wchodzi w sk?ad biblijnych derywatĂłw okre?laj?cych JHWH, typu Elohim, El Szaddaj, El Eljon, El Roj, El Chaj, El Berit, El Betel i inne[19]. Te biblijne imiona Boga zawieraj?ce s?owo ’el ukuto w czasach patriarchĂłw, a wi?c stanowi? ?wiadectwo najdawniejszego etapu religii Izraela, etapu wspĂł?czesnego rozwojowi Ugarit.

El okre?lany jest w tekstach Ugarit mianem mlk – „krĂłl” (np. KTU 1.3 V 36), a jego najwy?sza w?adza jest wzorem dla ziemskich monarchĂłw[20]. Boscy poddani sk?adaj? Elowi pe?ne czci ho?dy i dary. Mo?na by?o do niego przemawia? tylko z pewnego oddalenia, na odleg?o??[21]. Jako krĂłl przewodniczy? zgromadzeniu bogĂłw, do ktĂłrych zwraca si? tak, jak ziemski monarcha zasi?gaj?cy rady swych dostojnikĂłw. Nie by? on jednak despot?; teksty ukazuj? go jako sprawiedliwego, m?drego boga, ?yczliwego ludziom. Jego m?dro?? okazywa?a si? np. wyja?nianiu snĂłw a sprawiedliwo?? w tym, ?e inni bogowie, walcz?cy nieraz ze sob?, zwracali si? do niego ze swymi skargami i prosili go o rozstrzygni?cie sporĂłw.

Cho? by? on najwa?niejszym bogiem kananejskim, to w mitologii ugaryckiej nie jest to takie jednoznaczne. Jego niekwestionowana pozycja jako stwĂłrcy ?wiata oraz ojca bogĂłw ust?puje bardzo aktywnej roli Baala, ktĂłremu prawdopodobnie stary El przekaza? w?adz?. El wydaje si? by? przestarza?ym, m?drym bogiem-krĂłlem, ale ju? „zawodowo nieczynnym”. Mamy przyk?ady, gdy bogowie nie licz? si? z jego opini?, a nawet mu gro?? (Anat w poemacie o Aqhacie).

El by? wieczny. Uwa?any by? za stwĂłrc? wszech?wiata: „stworzyciel stworze?” (ug. bnj bnwt), ale poniewa? nie odnaleziono tekstĂłw kosmogonii ugaryckiej, wi?c s? to jedynie domys?y oparte mi?dzy innymi na fakcie, ?e zwano go „ojcem lat”, a zamieszkiwa? mia? „u ?rĂłd?a dwĂłch rzek, u pocz?tkĂłw dwĂłch oceanĂłw”. W poemacie o Kircie wyst?puje jeszcze tytu? ’ab ’adm – ojciec ludzi (np. KTU 1.14 I 36; 1.15 I 42). Tytu? mo?e dotyczy? stworzenia ludzi, a mo?e by? metafor? wyra?aj?c? opiek? Ela nad lud?mi.

Uto?samiany by? z bykiem. Przedstawia si? go z rogami (symbol w?adzy krĂłlewskiej) na g?owie, a kilka tekstĂłw cyklu Baala nazywa go Bykiem Elem (ug. tr il, np. KTU 1.3 V 35; 1.4 III 31). Trudno jednak rozstrzygn??, czy byk symbolizowa? boga, czy te? si?? p?odno?ci (w akcie tworzenia bogĂłw). Jedna z p?askorze?b znalezionych w Ugarit ukazuje go jako starca z rogami na g?owie, siedz?cego na tronie[22]. Tak?e z wypowiedzi Anat dowiadujemy si?, ?e Ela wyobra?ano sobie jako starca z d?ug? siw? brod? i siwymi w?osami (KTU 1.3 V 2-3.24-25):

Obij? czerep twĂłj,
Zbrocz? siwizn? tw? [krwi?]

Siwizn? brody twej wybroczynami[23] [24]

Poematy ukazuj? Ela tak?e jako stra?nika porz?dku kosmicznego i politycznego oraz ?rĂłd?o krĂłlewskiej w?adzy. Bez jego zgody Baal nie mĂłg? zbudowa? swego krĂłlewskiego pa?acu. Jeszcze przynajmniej jeden tytu? Ela zas?uguje na uwag?: ’il qnj ’arc – “El stwĂłrca ziemi”, gdy? takim samym tytu?em okre?lony jest BĂłg, ktĂłrego kap?anem by? Melchizedek, krĂłl Szalemu (Salem): #r<a'(w" ~yIm;v' hnEqo !Ayl.[, lae (’ēl `elyĂ´n qĂśnË ?ämaºyim wä´äºrec) – “El (Najwy?szy) stwĂłrca (niebios i) ziemi” (Rdz 14,19).



Aszirat / Athirat
(ug. ’atrt, hebr. ’??ērāh)
Imi? Aszirat w ugaryckim pi?mie klinowym



T. Binger, Asherah: goddesses in Ugarit, Israel and the Old Testament (JSOTSup 232; Copenhagen International Seminar 2), Sheffield: Sheffield Academic Press 1997.

Aszirat (lub Athirat) to ?ona Ela, bogini matka Ugarit i matka bogĂłw (z wyj?tkiem Baala) i opiekunka krĂłlĂłw. Bogowie tego miasta nazywani s? „synami Ela”, ale te? bn ’atrt, „synami Aszirat”. Teksty nadaj? jej tytu? qnjt – stworzycielki bogĂłw, a tak?e nazywaj? j? Pani? (dos?ownie Wielk?), podobnie jak nazywano Wielk? bogini? Byblos i innych miast fenickich. Przede wszystkim by?a ona bogini? wybrze?a morskiego, zwana „Pani? morza”. Jej pe?ny i cz?sto spotykany tytu? brzmia? ’atrt jm – Aszirat Jam (Aszirat Morze), co mo?e oznacza?: „ta, ktĂłra st?pa po morzu, krocz?ca po morzu” (np. KTU 1.4 I 22; II 28-29; III 25.27.29.38).

Cho? zwi?zana w teogonii z Elem i pozostaj?ca jego ma??onk?, Aszirat nie przebywa z stale przy nim. Zgodziwszy si? bowiem poprosi? Ela o pa?ac dla Baala, musi odby? d?ug? podrĂł?, aby stan?? przed ma??onkiem. Opis podrĂł?y zdaje si? wskazywa?, ?e podobnie jak wielkie damy Ugarit, Aszirat tak?e podrĂł?owa?a na o?le. El przyj?? j? z rado?ci?, za??da? wype?nienia jej ma??e?skiej powinno?ci, a potem zgodzi? si? na wszystko, o co prosi?a. Swym wdzi?kiem uzyska?a zgod? na budow? pa?acu Baala.

Wed?ug tekstĂłw ugaryckich Aszera jest g?Ăłwn? ma??onk? boga Ela i dlatego czcigodn? matk? bogĂłw. Nosi ona przydomek elat „bogini”, tzn. „ma??onka Ela”. W Palestynie (tak?e w ST) pojawia si? jednak jako ma??onka Ba ala. Ona jest pani? p?odĂłw rolnych i tym samym bogini? urodzajĂłw. Poniewa? w jej kulcie m??czy?ni i kobiety przez wspĂł??ycie po? wi?cali si? tajemnicy ?ycia, czciciele nadawali jej szacowny tytu?: Kudszu albo Kadesz, „?wi?ta”. Dla biblijnych prorokĂłw ta osobliwa „?wi?to??” by?a jedynie prostytucj? i cudzo?Ăłstwem. Wyobra?enia przedstawia?y t? bogini? w zupe?nej nago?ci z podkre?leniem cech kobiecych, niejednokrotnie na lwie, trzymaj?c? w jednej r?ce lili?, a w drugiej dwa w??e[25].

OprĂłcz Aszirat do bĂłstw ?e?skich zwi?zanych z Baalem nale?y Asztart, jego ma??onka, oraz Anat, jego siostra i kochanka, o ktĂłrych powiemy ni?ej. Osobowo?? i rola bogi? w mitach nie by?a tak jednoznacznie okre?lona, jak osobowo?? bogĂłw. W zwi?zku z tym zauwa?a si? pewn? przemienno?? funkcji u najwa?niejszych bogi?. Aszirat bywa?a uto?samiana z boginiami Anat i Asztarte np. je?li chodzi o bycie bogini? p?odno?ci, a u Asztart i Anat jesli chodzi o partn?rk? Baala. Owa zmienno?? zale?y prawdopodobnie od tego, ?e Aszera prezentuje cechy znanej ju? w czasach przedhistorycznych Wielkiej Matki bogĂłw.

Aszera w Biblii

Hebrajska forma jej imienia to ’??ērāh (aszera) i t? form? wielokrotnie, bo 49 razy, spotykamy w Biblii Starego Testamentu (przewa?nie w l. mn. ’??ērĂ´t). Nazwa ta w Biblii zwykle kojarzona jest z palem sakralnym czy stel? ?wi?tynn?, symbolem ba?wochwalstwa: Jednak?e nie odwrĂłcili si? od grzechu rodu Jeroboama, do ktĂłrego Ăłw doprowadzi? Izraela - trwali w nim. A nawet aszera sta?a w Samarii (2 Krl 13,6); Strze? si? zawierania przymierza z mieszka?cami kraju, do ktĂłrego idziesz, aby si? nie stali sid?em po?rĂłd was. Natomiast zburzcie ich o?tarze, skruszcie czczone przez nich stele i wyr?bcie aszery (Wj 34,12n); Ustawili sobie stele i aszery na ka?dym wynios?ym pagĂłrku i pod ka?dym drzewem zielonym (2 Krl 17,10; por. Pwt 7,7; 12,3; Sdz 6,25; 1 Krl 14,23; passim).

Ugaryckie teksty dostarczy?y rozstrzygaj?cego dowodu, ?e hebrajska nazwa ’??ērāh oznacza?a nie tylko (jako nazwa pospolita) pal i stel?, ale i sam? bogini? kananejsk?, ktĂłrej pal by? tylko kultycznym symbolem. Ten hebrajski termin oznacza? w rzeczywisto?ci kananejsk? bogini?. I faktycznie, na terenie ca?ego Kanaanu odkryto tysi?ce figurek wotywnych Aszery, co ?wiadczy o jej ogromnej popularno?ci (por. Wj 34,12n; 2 Krl 17,10; passim). Jej kultyczny symbol przedstawia? pal b?d?cy stylizacj? drzewa – i st?d pal, potem stela w ?wi?tyni (zob. 2 Krl 21,7; 23,6) sta?a si? pomnikiem na cze?? tej bogini.

Stary Testament ??czy cz?sto Aszer? z Baalem, kolejnym niezwykle wa?nym bĂłstwem Ugarit: Nazwa bogini w l. mn. (’??ērĂ´t) w po??czeniu z nazw? Baal rĂłwnie? w l. mn. (be‘ālĂŽm)[26] tworz? charakterystyczn? w Biblii formu?? (zw?aszcza dla literatury deuteronomistycznej, po raz pierwszy w Sdz 3,7): tAr)vea]h'-ta,w> ~yliÞ['B.h;-ta, Wdïb.[;Y:w: wayya`abdû ´et-haBBĂź`älĂŽm wß´et-hä´å?ĂŤrĂ´t „s?u?yli Baalom i Aszerom”: Izraelici pope?niali to, co z?e w oczach Pana. Zapominali o Panu, Bogu swoim, a s?u?yli Baalom i Aszerom (Sdz 3,7; por. 2 Krl 21,3; 2 Krn 33,3).

I tu pewna ciekawostka archeologiczna. Na inskrypcji z Kuntillet ‘Ajrud na p?d. Synaju odkryto napis o tre?ci: „JHWH i jego Aszera”. Z ksi??ki „Biblia i religie” autorstwa Giovanni Odasso[27]: „Inskrypcje odkryto w miejscu kultu w Kuntillet Ad?rud, znajduj?cym si? na po?udnie od granic po?udniowej Judei. Znaleziono tam wzmianki o imionach El, Baal, JHWH i Aszera. Znamienne, i? JHWH wspomniany jest jako »JHWH z Samarii« (jhwh ?mrn) i »JHWH z Temanu« (jhwh {h}tmn); wreszcie Aszera pojawia si? jako ma??onka JHWH. SzczegĂłlnie wa?na jest ko?cowa cz??? inskrypcji, gdzie czytamy: brkt ’tkm l jhwh w l ’?rth (»B?ogos?awi? wam przez JHWH z Samarii i przez jego Aszer?«).

Ten fakt wskazuje na zaskakuj?ce zbie?no?ci tradycji religijnej Izraela z tradycj? otaczaj?cego ?rodowiska, w ktĂłrego kulcie s? obecni bogowie i boginie. Istotnie, inskrypcje rzucaj? ?wiat?o na zwi?zek pomi?dzy JHWH a Aszer? i nie pozwalaj? ju? d?u?ej w?tpi?, i? w okresie przedwygnaniowym Aszera by?a czczona w wielu miejscach i sanktuariach razem z JHWH. Te nowe fakty z kolei domagaj? si? nowego rozumienia pewnych tekstĂłw biblijnych, ktĂłre mĂłwi? o dewiacjach Izraela w kulcie Aszery”. Rzeczywi?cie wydaje si?, ?e w pewnych miejscach i momentach w Izraelu Aszera czczona by?a jako ma??onka JHWH.

http://sites.google.com/site/orygenesorgblog/Home/strefa-studentow/ugarit-religia-i-literatura

cd...

Baal
(ug. b‘l, hebr. Ba‘al, akad. Bēlu)
Imi? Baal w ugaryckim pi?mie klinowym



S. Cinal, Baal z Ugarit a inni bogowie burzy staro?ytnej Syrii i Palestyny (Rozprawy Habilitacyjne 321), KrakĂłw: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiello?skiego 1997; A. Mrozek, Baal – bĂłg-wojownik z Ugarit, w: J. Drabina (red.), Religie a wojna i terroryzm (Studia Religiologica 36), KrakĂłw: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiello?skiego 2003, s. 12-14; L. Stachowiak, Baal, w: Encyklopedia Katolicka, t.1, Lublin 1989, 1227-1228;

L. Bronner, The Stories of Elijah and Elisha as Polemics Against Baal Worship, Leiden: E.J. Brill 1968; A.R.W. Green, The storm-god in the ancient Near East (Biblical and Judaic Studies , Winona Lake: Eisenbrauns 2003, szczeg. rozdzia? III Syria, s. 153-218; U. Oldenburg, The Conflict Between El and Baal in Canaanite Religion, Leiden: E.J. Brill 1969; R. Rendtorff, El, Ba'al und Jahwe, ZAW 78 (1976) 277-291; J.C. de Moor, M.J. Mulder, l[;B;, TDOT II, 181-200 oraz THAT I, 325-327; M. Dietrich, O. Loretz, Baal rpu in KTU 1.108; 1.113 und nach 1.17 VI 25-33, UF 12 (1980) 180-81; M.S. Smith, W.T. Pitard, The Ugaritic Baal Cycle:

- tom 1: Introduction with Text, Translation and Commentary of KTU 1.1-1.2 (SVT 55), Leiden: Brill 1994.
- tom 2: Introduction with Text, Translation and Commentary of KTU/CAT 1.3-1.4 (SVT 114), Leiden: Brill 2009.


Centraln? postaci? w ugaryckich poematach mitologicznych jest nie El, lecz Baal. Wydaje si?, ?e pocz?tkowo nie nale?a? on do ugaryckiego panteonu, gdy? nie uchodzi? za syna Ela, lecz za syna Dagona (Dagana) (ug. bn dgn). Poniewa? jednak Dagon by? bĂłstwem Amurru, wyniesienie Baala, syna Dagona mog?o mie? zwi?zek z zaj?ciem kraju przez BeduinĂłw Amurru (AmorytĂłw). Wskazuje si? rĂłwnie? na cechy podobie?stwa ??cz?ce go z huryckim bogiem burzy i pogody Teszupem. W ka?dym razie wraz z Baalem w histori? ugaryckiej religii wst?pi? nowy, m?ody element. Baal to porywczy, pe?en m?odzie?czego zapa?u (przeciwie?stwo starego, m?drego i dostojnego Ela) bĂłg burzy i ?yciodajnego deszczu, w?adca ?wiata. Syn Dagona, czasem przedstawiany jest jednak jako syn Ela (by? mo?e w pĂł?niejszych tekstach, gdy ju? na dobre wszed? do mitologii Ugarit).

Imi? Baal nale?a?oby raczej uwa?a? za tytulatur? (podobnie jak by?o z Elem), gdy? oznacza ono dos?ownie „pan” i mog?o by? u?ywane w odniesieniu do rĂł?nych bogĂłw. W?a?ciwe imi? ugaryckiego boga burzy zapisywano hd (i wokalizowano prawdopodobnie Haddu) lub hdd (i wokalizowano Hadad) – co odpowiada aramejskiemu Hadad oraz akadyjskiemu Adad. Baal Hadad oznacza?oby wi?c pan Hadad. I to jest w?a?ciwe imi? w?asne tego bĂłstwa, co ustali? ju? w 1936 roku R. Dussand[28]. Epitet b‘l lub b‘lm w tekstach ugaryckich odnosi si? wy??cznie do konkretnego bĂłstwa i wielokrotnie wysteruje w paralelizmie z imieniem Haddu lub Hadad[29].

Przydomek b‘l „Pan”, ktĂłry przylgn?? do Hadada, odzwierciedla najprawdopodobniej jego wiod?c? rol? w?rĂłd bogĂłw Ugarit, a tak?e w?rĂłd bogĂłw ca?ego tego regionu. T? dominuj?c? pozycj? musia? jednak sobie wywalczy?, o czym szczegĂł?owo opowiadaj? mity. T?umaczy si? to tym, ?e mĂłg? on w tej mitologii by? bogiem nowym (do?? pĂł?no wszed? do panteonu ugaryckiego). Epitet Baal wypar? prawdopodobnie w ko?cu imi? Hadad – ewentualnie te? imiona innych lokalnych bogĂłw burzy na terenie Kanaanu – i tak Baal sta? si? wiod?cym kananejskim bĂłstwem burzy i ?yciodajnego deszczu. I taki Baal trafia do historii i literatury biblijnej.

O Baalu mĂłwi wi?kszo?? tekstĂłw mitologicznych z Ras Szamra. Wa?na grupa tych tekstĂłw, tzw. cykl Baala, ktĂłry prawdopodobnie recytowano w kontek?cie rozwini?tego obrz?du Nowego Roku, opowiada o zwyci?stwie Baala nad Morzem (Jamem) i ?mierci? (Motem)[30] oraz o ustanowieniu go pot??nym w?adc? na niebie. Co roku gin?? w wyniku walki toczonej z Motem – bogiem ?mierci i wysuszonej letnim skwarem ziemi – i zst?powa? do ?wiata podziemnego, aby z nastaniem wiosny powsta? z martwych. Nieustanna walka mi?dzy ?yciem a ?mierci? by?a tematem dramatycznego mitu, ktĂłry na pewno g??boko porusza? i przynosi? s?uchaczom oczyszczenie wewn?trzne. Kiedy wrogowie Baala dokonywali najgorszego z najgorszych czynĂłw, ich si?a si? wyczerpywa?a.

W?adz? krĂłlewsk? nad ?wiatem otrzyma? Baal z r?k najwy?szego boga Ela. Stary bĂłg zgodzi? si? na to nie bez oporĂłw, poniewa? posiada? w?asne potomstwo (o ktĂłrym ni?ej). W staraniach o zezwolenie na budow? pa?acu, niezb?dnego do potwierdzenia krĂłlewskiego statusu, znaczn? rol? odegra?a siostra Baala – Anat, ktĂłra zarazem jest jego kochank?-ma??onk?[31].

Jego siedzib? by?a gĂłra Safon (Sapon). Okre?lany jest w tekstach ugaryckich jako rkb ‘rpt – dosiadaj?cy chmury, je?dziec chmur. By? odpowiedzialny za sprowadzanie deszczu, a wiec w konsekwencji i za urodzaj.

Przedstawiano go jako m?odzie?czego boga-wojownika w szpiczastym he?mie ozdobionym rogami, z wi?zk? piorunĂłw w jednej r?ce, a z zygzakiem gromu (b?yskawic?) w drugiej – boskie atrybuty boga burzy. W innych wyobra?eniach stoi on bezpo?rednio na byku, rĂłwnie? z piorunami w r?kach. Przedstawiany te? bywa jako wĂłdz walcz?cy, ktĂłry p?dzi poprzez chmury na swym rydwanie bojowym. NiektĂłre teksty ukazuj? go w postaci byka, zap?adniaj?cego stada ja?Ăłwek, co mia?o ilustrowa? jego niespo?yt? seksualn? si??.

Baal w Biblii
Odkrycia w Ugarit potwierdzi?y dane biblijne o du?ym znaczeniu tego bĂłstwa w Kanaanie. Hebr. l[;B; (Ba‘al) pan, w?adca (pierwotnie imi? pospo lite, pĂł?niej nazwa bĂłstwa) w ST pojawia si? wielokrotnie, zarĂłwno jako bĂłstwo, ale tak?e jako nazwa ogĂłlna kultĂłw poga?skich oraz jako sk?adnik imion czy nazw miejscowo?ci. Poza nazw? bĂłstwa ba‘al oznacza czasem ma??onka, np. Rdz 20,3: Tej samej jednak nocy przyszed? BĂłg do Abimeleka we ?nie i powiedzia? do niego: «Umrzesz z powodu tej kobiety, ktĂłr? zabra?e?, gdy? ona ma m??a» l[;B'( tl;[uĂŽB. awhiÞw> T'x.q;êl'-rv,a] ´å?er-läqaºHTä wĂźhiw´ BĂź`ùºlat Bäº`al (por. Wj 21,3.22; Pwt 22,22). Mo?e oznacza? te? przynale?no?? lub stan posiadania (wskazywa? na w?a?ciciela), np. Wj 21,28: Je?liby wĂł? pobĂłd? m??czyzn? lub kobiet? tak, i? ponie?liby ?mier?, wĂłwczas wĂł? musi by? ukamienowany, lecz nie wolno spo?y? jego mi?sa, w?a?ciciel (l[;B;) za? wo?u b?dzie wolny od kary (por. te? np. Wj 21,34; Joz 24,11).

W Kanaanie przypisywano specjaln? w?adz? nad okolicami, rzeka mi, lasami, a nawet studniami niewidzialnym bĂłstwom, okre ?lanym jako Baale. Starodawne nazwy miejscowo?ci zachowane w Biblii zawieraj? niekiedy element teoforyczny rdzenia l[;B;, dla przyk?adu: !A[m. l[;B; Baal-Meon (Lb 32,38); raeB. tl;[]B; Baalat-Beer (Joz 19,8); rm'T' l[;B; Baal-Tamar (Sdz 20,33); tak?e Baal-Hanan, Baal-Chasor, Baal-Gad. Wynika st?d, ?e poszczegĂłlne miasta czci?y tego sa mego Baala pod rĂł?nymi nazwami, np. tyrIB. l[;B; Baal-Berit u SychemitĂłw (Sdz 8,33; 9,4), rA[P. l[;B Baal-Peor u MoabitĂłw (Lb 25,3.5; Pwt 4,3), bWbz> l[;B; Baal-Zebub (w BT – Beelzebub) w Ekron (2 Krl 1,2-3.6.16).

Tak?e gĂłry zwi?zane by?y z kultem Baala: !Amr>x, l[;B; Baal-Hermonu (Sdz 3,3; 1Krn 5,23), lm,r>K; Baal-Karmelu (1 Krl 18,20nn), !poc. l[;B; Baal-Sefon (por. Wj 14,2.9; Lb 33,7). Epigrafia starosemicka mĂłwi tak?e o Baal-Libanu.

Babilo?skim odpowiednikiem Baala by? lBe (Bel) wzmiankowany kil kakrotnie w ST, szczegĂłlnie Dn 14,1-22 (Bel czczony i karmiony w ?wi?tyni, Daniel demaskuje bo?ka i kap?anĂłw oszustĂłw). W Egipcie, pocz?w szy od XIV w. przed Chr., oddawano cze?? Baal-Dapuna, szczegĂłl nie w mie?cie Tachpanches, dobrze znanym w ST (np. Jr 43,7-9; Ez 30,18). Kult Baala na ca?ym staro?ytnym Wschodzie przetrwa? a? do czasĂłw hellenistycznych, np. w Hatra (ko?o Asur) znaleziono ?wi?tyni? Baal-Szamina z III w. przed Chr.

Izraelici zetkn?li si? z kultem Baala by? mo?e jeszcze przed opuszczeniem Egiptu. Pewne akcenty historii patriarchĂłw i opo wiadania etiologiczne, a tak?e egipskie o?rodki kultu Baala (np. wspomniane Tachpanches), le??ce w bezpo?rednim s?siedztwie ziemi Goszen, wydaj? si? to potwierdza?. W ka?dym razie na trasie w?drĂłwki Izraeli tĂłw z Egiptu do Kanaanu po?o?one by?o Baal-Sefon w pobli?u Morza Czerwonego (por. Wj 14,2.9; Lb 33,7) oraz Baal-Peor w Moabie (por. Lb 25,3.5; Pwt 4,3).

Trudno ustali?, czy okre?lenie Baal (w znaczeniu „Pan”) stosowano w Izraelu tak?e w odniesieniu do JHWH. Wskazywa?yby na to imiona w?asne z elementem teoforycznym l[;B;, u?ywane przez IzraelitĂłw (np. l[;B;ruy> Jerubbaal w Sdz 6,32; 7,1; l[;B'v.a, Eszbaal w 1 Krn 8,33; l[;B; byrIm. Meribbaal w 1 Krn 8,34; hy"l.[;B. Baaljah w 1 Krn 12,6). PĂł?niej imiona te w ramach walki z kultem Baala zmieniono tendencyjnie na tv,bo (bō?et) czyli „ha?ba”, por. np. 1 Krn 8,33 Eszbaal (l[;B'v.a,) i 2 Sm 2,8 Iszboszet[32] (tv,bo-vyai) lub 1 Krn 8,34 Meribbaal (l[;B; byrIm.) z 2 Sm 4,4 Mefiboszet[33] (tv,boypim.).

Na pewno jest faktem, ?e poetyckie utwory biblijne obfituj? w aluzje do walki Baala z potworami morskimi (tu zw?aszcza psalmy ukazuj?c JHWH walcz?cego z potworami morskimi i poskramiaj?cego morze [Jam[34]]). Wa?nym ?wiadectwem jest tu Ps 29. Wed?ug niektĂłrych egzegetĂłw Ps 29 jest pierwotnie kananejskim hymnem na cze?? Baala, ktĂłry zosta? zaadoptowany w Biblii Starego Testamentu do JHWH i w ktĂłrym nie sposĂłb nie dostrzec motywĂłw pojawiaj?cych si? w ugaryckim poemacie o tym bo?ku. Rzeczywi?cie niektĂłre g?Ăłwne rysy Baala zaznaczaj? si? tu w obrazie JHWH. Opis teofanii z Psalmu 29 nawi?zuje do motywĂłw obrazuj?cych bĂłstwo burzy: G?os Pa?ski ponad wodami, zagrzmia? BĂłg majestatu: Pan ponad wodami niezmierzonymi! (Ps 29,3).

W?a?ciwy konflikt mi?dzy rĂł?nymi postaciami naturalistycznych kultĂłw Baala a jahwizmem wywi?za? si? po zdobyciu Kanaanu i zetkni?ciu si? z miejscowymi wierzeniami (Sdz 6, 25-32). Mi mo, ?e JHWH pozostawa? zawsze narodowym Bogiem Izraela, obok niego oddawano do?? powszechnie cze?? tak?e miejscowym bĂłstwom, okre?lanym ogĂłlnie jako baale. Jeszcze cz?stszym zjawiskiem by? synkretyzm religijny polegaj?cy na oddawaniu czci JHWH na sposĂłb kultĂłw kananejskich na wzgĂłrzach (bamot) lub przy ?wi?tych pniach (aszera). NiektĂłrzy krĂłlowie izraelscy (Achab) oraz judzcy (Achaz, Joram i Atalia – por. 2 Krl 11,18; 2 Krn 28,2; Manasses – 2 Krl 21,3) popierali kult Baala z przyczyn politycznych lub z niech?ci do jahwizmu. Pod wp?ywem Izebel, ksi??niczki tyryjskiej[35], ?ony Achaba, wybudowano na wet ?wi?tyni? Baala w Samarii (1 Krl 16,32) wymordowano prorokĂłw JHWH i wprowadzono eks­tatycznych prorokĂłw Baala do pa?stwa pĂł?nocnego. Tych zwal cza? Eliasz (1 Krl 17 – 18), definitywnie ich dzia?alno?? zniĂłs? Jehu w zwi?zku z zamachem stanu.

W sa mej istocie przekazu biblijnego JHWH i Baal nie maj? ze sob? absolutnie nic wspĂłlnego, co potwierdza religijne zawo?anie bojowe proroka Eliasza: Albo Baal, al bo Jahwe! (1 Krl 18,21: WĂłwczas Eliasz zbli?y? si? do ca?ego ludu i rzek?: «DopĂłki? b?dziecie chwia? si? na obie strony? Je?eli Jahwe jest prawdziwym Bogiem, to Jemu s?u?cie, a je?eli Baal, to s?u?cie jemu!» Na to nie odpowiedzieli mu ani s?owa).

Polemik? z kultem Baala zawiera bardzo wiele tekstĂłw ST: za pogromc? kultu Baala w Izraelu uchodz? prorocy Izraela, zw?aszcza Ozeasz, Jeremiasz i Eliasz, np: I stanie si? w owym dniu - wyrocznia Pana - ?e nazwie Mnie: “M?? mĂłj”, a ju? nie powie: “MĂłj Baal”. Usun? z jej ust imiona BaalĂłw i ju? nie b?dzie wymawia? ich imion (Oz 2,18n). Takich polemik z kultem Baala nieustannie wkradaj?cym si? do Izraela jest wiele. Wypowiedzi Biblii skierowane przeciw tej idolatrii u?ywaj? do?? cz?sto w liczbie mnogiej okre?lenia be‘ālĂŽm. W takim kontek?cie u?ywaj? tej nazwy jako epitet wspĂłlny rĂł?nym bogom – rĂł?nym Baalom – o lokalnym zasi?gu.

Seleukidzi popierali kult Baala w Syrii oddaj?c mu szczegĂłln? cze??. Przymuszanie ?ydĂłw do jego kultu stawa?o si? powodem powsta? ?ydowskich (1 i 2 Mch). Wielokrotnie w Biblii pot?pia si? kult Baala, jeszcze przed czasami machabejskimi.

Odpowiednik ?e?ski Baala, to Baalat, znany szeroko w Palestynie – np. Pani Byblos w listach z Tell el-Amarna. W ST wy st?puje jedynie w nazwach miejscowo?ci (w Joz 15,11 spotykamy gĂłr? Baali hl'[]B;h;(-rh;, a w Joz 11,29 jest wymienione miasto Baala hl'[]B;). Kult tej bogini zwi?zany by? niew?tpliwie z Anat, Asztarte i Aszer?; tu ciekawe, cho? nie do ko?ca ustalone s? zwi?zki „krĂłlowej nieba”, wymienianej w Biblii (Jr 7,18; 44,17-19.25), a Baalat lub jedn? z powy?szych bogi?.



Anat
(ug. ‘nt, brak odpowiednika hebr.[36], gr. Αναθ)
Imi? Anat w ugaryckim pi?mie klinowym




Imi? Anat w pi?mie hieroglificznym (kult Anat, podobnie jak kult bogini Astarte, rozpowszechni? si? tak?e w Egipcie od czasĂłw Nowego Pa?stwa[37]).



Y. Sukenik, The composite Bow of the Goddess Anath, BASOR 107 (1947) 11-15; N.H. Walls, The Goddess Anat in Ugaritic Myth, Atlanta: Society of Biblical Literature 1992.

Siostr? Baala, a zarazem jego kochank? i ma??onk? by?a Anat – bogini mi?o?ci, p?odno?ci i wojny. Ma ona podobie?stwo do babilo?skiej Isztar[38] i podziela z ni? podwĂłjn? rol? bogini mi?o?ci i wojny. Jako ma??onka Baala nosi przydomek btlt[39] ‘nt „dziewica Anat” (pomimo swych kontrowersyjnych relacji z Baalem – kochanka i ?ona swego brata). Jednak termin ten nie oznacza w tekstach ugaryckich dziewictwa w na szym znaczeniu. Akcent jest tu po?o?ony na wiekuist?, ?wie??, dziewcz?c? kobieco??.

W jednym z aspektĂłw swej osobowo?ci jawi si? nam jako zmys?owa bogini mi?o?ci i p?odno?ci, w innym – jako budz?ca groz? wojowniczka. Kiedy Baal poniĂłs? ?mier? z r?ki swego wroga – boga Mot, Anat okrutnie rozprawi?a si? z jego zabĂłjc? a nast?pnie doprowadzi?a do powstania z martwych swojego ukochanego. W walce za swego zabitego m??a daje si? pozna? z niepohamowanego okrucie?stwa: Zabija narĂłd nad brzegiem morza, wyniszcza ludzi przy wschodzie s?o?ca. Pod ni? le?? g?owy jak pi?ki... Wed?ug tekstĂłw z Ugarit posiada?a zdolno?? wprowadzania si? w sza? bojowy, podczas ktĂłrego w bitwach ?cina?a g?owy „jak k?osy” i ca?a zbryzgana krwi? zawiesza?a sobie odr?bane r?ce pozabijanych wrogĂłw wokĂł? pasa, a ich g?owy na swoich plecach. Z owego sza?u zabijania nie?atwo by?o si? jej potem wyprowadzi?. Ucieka si? go grĂł?b swemu ojcu Elowi i niecnych do podst?pĂłw (aby zdoby? ?uk Aqhata). Je?li Baal by? gwa?towny i dobrotliwy, to Anat by?a niepohamowana, porywcza i zawistna.

Imi? jej ma etymologiczne pokrewie?stwo z hebr. t[e ‘ēt, aram. ‘enet i akkad. ‘ettu, co oznacza „czas, los”. Zatem Anat jest upostaciowaniem tego wszystkiego, co rodzi i poch?ania „czas”[40]. Nazwy miejscowo?ci, takie jak Anatot (ojczyzna proroka Jeremiasza, 20 razy w Biblii, np. Joz 21,18) oraz Bet-Anat (3 razy w Biblii: Joz 19,38; Sdz 1,33 x2) dowodz?, ?e bogini ta by?a czczo na rĂłwnie? w Palestynie.

Pomoc Anat odegra?a znaczn? rol? w zako?czonych sukcesem staraniach Baala o uzyskanie dominuj?cej pozycji po?rĂłd bogĂłw. Dzi?ki jej perswazjom, a nawet gro?bom, najwy?szy bĂłg El zdecydowa? si? przekaza? w?adz? Baalowi, pomijaj?c przy tym w?asne dzieci.

Anat ukazuje si? jako dawczyni ?ycia: wskrzesza Baala, obiecuje nie?miertelno?? Aqhatowi, rodzi Baalowi boskie ciel? (cho? jest rĂłwnie? niszczycielk? ?ycia, bogini? wojny). Przypisywano jej, podobnie jak Baalowi funkcje agrarne, urodzaju (o czym ?wiadcz? jej tytu?y „Anat pĂłl” i „Anat orki”); wi?zano j? z cyklem p?odno?ci.

Anat mia?a skrzyd?a, dzi?ki ktĂłrym szybko przenosi?a si? z miejsca na miejsce[41]. W sztuce zwykle przedstawiano j? nag?, z symbolami p?odno?ci – kwiatami lilii lub w??ami w r?kach, cz?sto jad?c? na koniu. W czasie obrz?dĂłw ku czci Anat nierzadko sk?adano w ofierze ma?e dzieci. Uto?samiana bywa z greck? Aten?.


Jam
(ug. jm, hebr. jām)
Imi? Jam w ugaryckim pi?mie klinowym


BĂłg morza i rzek. Imi? Jam oznacza w j?zykach semickich po prostu „morze”, Jam czasami nazywany jest tak?e Nahar, co oznacza „rzeka” (hebr. rh'n" nähär). W mitologii Ugarit jest synem Ela, jak inni bogowie; sk?adano mu ofiary i odprawiano jego kult. Przedstawiany jest jako pĂł?-cz?owiek, pĂł?-ryba. Jest bĂłstwem pierwotnego chaosu, reprezentuj?cym pot?g? morza, gniewnego i nieposkromionego; ma w?adz? nad burzami i jest sprawc? katastrof przez nie wywo?ywanych. Morze jawi?o si? staro?ytnym jako jeden z najgro?niejszych ?ywio?Ăłw, by?o ogromne, nieprzeniknione, tajemnicze. Zaskakiwa?o swymi ogromnymi falami, burzami, potworami czyhaj?cymi na ?eglarzy, a gdy wdziera?o si? w l?d, zagra?a?o mieszka?com wybrze?a (jakimi byli rĂłwnie? mieszka?cy Ugarit).

Jam to g?Ăłwny, obok Mota – boga ?mierci – przeciwnik Baala. Z nim w?asnie Baal by? w nieustannym konflikcie. W walce, malowniczo oddanej w micie, zwyci??a oczywi?cie Baal, obro?ca ludzi. RĂł?ne s? interpretacje mitu (powiemy o tym poni?ej): albo walka z “ludami morza” albo walka z pierwotnym morzem-chaosem przy stwarzaniu swiata (zgodnie z Enûma Eli?[42]), albo – cze?ciej – nieustanna walka mieszka?cĂłw Ugarit z morskim ?ywio?em. Ugarytyjczycy, jako mieszkancy miasta portowego, na codzie? borykali si? z tym nieopanowanym ?ywio?em. Baal mia? broni? ludzi przed atakami morza, ktĂłre nie raz musia?o sprawi? niezs?e k?opoty i nie lada spustoszenie.

W mitologii greckiej i rzymskiej jego bliskim odpowiednikiem jest Ofion, ogromny w??, ktĂłry sprawowa? w?adz? nad ?wiatem, zosta? wyp?dzony z Olimpu i ukry? si? w morzu.
Jam w Biblii
W Biblii morze (hebr. ~y" jām) jest rĂłwnie? ?ywio?em przeciwnym, wrogim Bogu:

Pan krĂłluje, oblĂłk? si? w majestat, Pan przywdzia? pot?g? i ni? si? przepasa?: tak utwierdzi? ?wiat, ?e si? nie zachwieje. TwĂłj tron niewzruszony od wieczno?ci, Ty jeste? od wiekĂłw, o Bo?e. Podnosz? rzeki, o Panie, rzeki swĂłj g?os podnosz?, rzeki swĂłj szum podnosz?. Ponad szum wĂłd rozleg?ych, ponad pot?g? morskiej kipieli pot??ny jest Pan na wysoko?ciach (Ps 93,1-4); Czy jestem morzem lub smokiem g??biny, ?e? stra?e przy mnie postawi?? (Hi 7,12),

a tak?e wrogim cz?owiekowi: Ogarn??y mnie fale ?mierci i zatrwo?y?y mnie odm?ty nios?ce zag?ad? (Ps 18,5); Przeto si? nie boimy, cho?by wali?a si? ziemia i gĂłry zapada?y w otch?a? morza. Niech wody jego burz? si? i kipi?, niech gĂłry si? chwiej? pod jego naporem: Pan Zast?pĂłw jest z nami, BĂłg Jakuba jest dla nas obron? (Ps 46,3n).

BĂłg ma jednak nad morzem ca?kowit? w?adz?, o czym ?wiadcz? powy?sze cytaty oraz np. pytania retoryczne stawiane przez Boga Hiobowi w Hi 38: Kto bram? zamkn?? morze, gdy wysz?o z ?ona wzburzone (w. ; Czy dotar?e? do ?rĂłde? morza? Czy doszed?e? do dna Otch?ani? (w. 16), wskazujace, ?e tylko BĂłg ma tak? w?adz?.

W Starym Testamencie, w przeciwie?stwie do religii ugaryckiej, morze nie jest osobowe, nie wyst?puje jako bĂłstwo. Poetyckie obrazy, z ktĂłrymi si? tu spotykamy, to co najwy?ej personifikacje – ktĂłre s? cz?ste w Biblii i odnosz? si? np. do r?ki czy ramienia Bo?ego, do ducha, m?dro?ci czy sprawiedliwo?ci Bo?ej.

Morze samo w sobie stanowi gro?ny ?ywio?. OprĂłcz tego jest w Biblii siedliskiem potworĂłw morskich i si? demonicznych wrogich Bogu, takich jak: Rahab (bh;r;), Lewiatan (!t'y"w>li), W?? morski (~Y"B; rv,a] vx'n") czy Behemot (tAmheB.), np.:

Ty ujarzmiasz pyszne morze, Ty poskramiasz jego wzd?te ba?wany. Ty podepta?e? Rahaba jak padlin?, rozproszy?e? Twych wrogĂłw mo?nym Twym ramieniem (Ps 89,10n); Wodom nakre?li? granice, oddzieli? ?wiat?o od mroku. S?upy niebieskie si? chwiej?, dr??ce przed Jego gro?b?. Pot?g? wzburzy? pramorze, roztrzaska? Rahaba sw? moc?, wichur? oczyszcza strop nieba i W??a Zbiega niszczy sw? r?k? (Hi 26,10-13); Ty zmia?d?y?e? ?by Lewiatana, wyda?e? go na ?er potworom morskim (Ps 74,14); W Ăłw dzie? Pan ukarze swym mieczem twardym, wielkim i mocnym, Lewiatana, w??a p?ochliwego, Lewiatana, w??a kr?tego; zabije te? potwora morskiego (Iz 27,1); Oto Behemot[43] – jak ciebie go stworzy?em (Hi 40,15; por. te? Iz 51,9; Hi 3,8; 40,25; Ps 104,26 i inne).

Jak widzimy, rĂłwnie? nad nimi (jak nad samym morzem) BĂłg posiada absolutn? w?adz?, jest ich stworzycielem. Obrazy te i postacie wyst?puj? g?Ăłwnie w literaturze poetyckiej Starego Testamentu i maj? tu charakter literacki, przeno?ny, a nie rzeczywisty.

cd...

Mot
(ug. mt, hebr. mĂ´t jako st. const. od māwet – „?mier?”)
Imi? Mot w ugaryckim pi?mie klinowym


BĂłg ?mierci i ?wiata podziemnego. By? to fenicki bĂłg wysuszonej letnim skwarem ziemi, a zatem niejako odpowiada? za susz?, bezp?odno?? i ?mier?. Jest te? panem ?wiata podziemnego, zwanego „trupiarnia ziemi” i w?adc? ?wiata umar?ych. W toczonej z nim co roku walce Baal gin??, gin??a wtedy ro?linno??, nast?powa?a pora sucha, a Baal, bĂłg deszczu i burzy, zst?powa? do ?wiata podziemnego, aby z nastaniem jesieni powsta? z martwych. Nieustanna walka mi?dzy ?yciem a ?mierci? by?a tematem dramatycznego mitu, ktĂłry g??boko porusza? i przynosi? oczyszczenie wewn?trzne. Co roku ratowa?a Baala przed wrogim mu Motem bogini Anat.

?mierci i zmartwychwstanie Baala by?o, jak wida?, mitycznym wyobra?eniem tego, co dzieje si? na ziemi – zmian pĂłr roku. Lato w tamtych terenach to pora, gdy przyroda zamiera, wszystko zasycha wypalone s?o?cem orientalnego lata (u nas tak? por? jest zima). Ta pora jednak jest potrzebna, aby ziemia od?y?a. Mot nasyciwszy si? cia?em Baala, nie mo?e go d?u?ej upilnowa? i utrzyma?. Anat, wyobra?aj?ca ?rĂłd?o[44], przenosi cia?o Baala na wynios?? gĂłr? Safon, na niebie za? ukazuje si? o?ywcza chmura (znak Baala), zwiastuj?ca zmartwychwstanie boga i powrĂłt ?ycia na ziemi.
Mot w Biblii
?mier? w Biblii (hebr. tAm mĂ´t, st. const. od tw<m' māwet; tWm – umrze?; czesto w zwrocie mĂ´t yûmät – dos?. ?mierci? umrze?) mo?e by? si?? wrog? cz?owiekowi – ale nie Bogu. ?mier?, ktĂłra w?ada w Szeolu jest przeciwnikiem wszystkich stworze? Bo?ych. Jest porĂłwnywalna z si?? morza (Jam): Ogarn??y mnie fale ?mierci i zatrwo?y?y mnie odm?ty nios?ce zag?ad? (Ps 18,5). Wyst?puje w paralelizmie z Szeolem: Do Szeolu s? gnani jak owce, pasie ich ?mier?, zejda prosto do grobu (Ps 18,6; 89,48). RĂłwnie? (jak Morze) jest niosobowa, lecz bywa upersonifikowana: Czy mam ich wyrwac z Szeolu albo od ?mierci wybawi?? Gdzie twa zaraza, o ?mierci, gdzie twa zag?ada, Szeolu? (Oz 13,14).

Jest wi?c w Bibli pot??n? si??, ktĂłra czyha na ka?dego cz?owieka. Jej pot?g? i niepokonalno?? dobrze wyra?a fragment z Pie?ni nad Pie?niami: Bo jak ?mier? pote?na jest mi?o??, a zazdro?c jej gwa?towna jak Szeol (8,6). Fregment ten jest wyra?n? biblijn? metafor? uosobionej si?y kananejskiego bĂłstwa Mot  - co potwierdza ukryta obecno?? w tym i kolejnym wersecie innych bĂłstw kananejskich: Reszepa (jej ?ar to ?ar ognia: hebr. riszpeha riszpe esz) i Jama (wody wielkie nie zdo?aj? ugasi? mi?o?ci, nie zatopi? jej rzeki).

Dagon / Dagan
(ug. dgn, hebr. Dägôn)
Imi? Dagon w ugaryckim pi?mie klinowym

BĂłg zbo?a. Prawdopodobnie opiekowa? si? on rolnictwem i zbo?em. G?Ăłwny bĂłg czczony przez pĂł?nocno-zachodnie ludy semickie. Czcili go m.in. Fenicjanie, Amoryci, mieszka?cy Ebli i Ugarit (jako ojca Baala) oraz nap?ywowi Filistyni, ktĂłrzy prawdopodobnie uznawali go za swego g?Ăłwnego boga i w?adc? mĂłrz (por. 1 Sm 5). W mie?cie Aszdod sta?a jego ?wi?tynia. W tradycji chrze?cija?skiej Dagon uznawany jest za demona.
Dagon w Biblii
W Biblii Dagon pojawia si? z imienia siedemna?cie razy; np. w Sdz 16, 23nn, 1 Sam 5,1-7 oraz 1 Mch 10,83nn – jako bĂłstwo kananejskie czy filisty?skie. Znamienna jest konfrontacja tego boga, g?Ăłwnego boga FilistynĂłw, z Ark? Przymierza reprezentuj?c? jedynego Boga IzraelitĂłw, opisana w 1 Sm 5,1-5:

Tymczasem Filistyni zabrawszy Ark? Bo?? zanie?li j? z Eben-Haezer do Aszdodu. Wzi?li nast?pnie Filistyni Ark? Bo?? i wnie?li do ?wi?tyni Dagona i ustawili przed Dagonem. Gdy wczesnym rankiem mieszka?cy Aszdodu wstali i weszli do ?wi?tyni Dagona, spostrzegli, ?e oto Dagon le?a? twarz? do ziemi przed Ark? Pa?sk?. PodniĂłs?szy Dagona znĂłw ustawili go na jego miejscu. Ale gdy nast?pnego dnia wstali wczesnym rankiem, zauwa?yli, ?e Dagon znĂłw le?y twarz? do ziemi przed Ark? Pa?sk?, a g?owa Dagona i dwie d?onie r?k s? odci?te na progu, na swoim miejscu pozosta? jedynie tu?Ăłw Dagona. Dlatego w?a?nie kap?ani Dagona i wszyscy wst?puj?cy do domu Dagona nie depcz? progu Dagona w Aszdodzie do dnia dzisiejszego.

Inny wa?ny epizod biblijny z Dagonem zawiera Ksi?ga S?dziĂłw. Niezwyci??ony dot?d Samson, po zdradzie przez ?on? Dalil?, zosta? pojmany przez FilistynĂłw, ktĂłrzy obci?li mu w?osy i wy?upili oczy. W?adcy filisty?scy zebrali si?, aby na cze?? swego boga Dagona z?o?y? wielkie ofiary. Oddawali si? rado?ci i mĂłwili: «Oto bĂłg nasz wyda? w nasze r?ce Samsona, wroga naszego».  Widzia? to lud i s?awi? swego boga, wo?aj?c: «Oto bĂłg nasz wyda? w nasze r?ce Samsona, wroga naszego, tego, ktĂłry pustoszy? nasz kraj i wielu spo?rĂłd nas pozabija?» (16,23n). Lud filisty?ski s?awi swego boga Dagona za zwyci?stwo – jednak konfrontacja znĂłw wypada na korzy?? JHWH. Samson, wezwawszy Boga, zwala kolumny domu, przez co niszczy przybytek Dagona, a wraz z nim zabija w?adcĂłw oraz tysi?ce ludno?ci filisty?skiej (zob. Sdz 16), sam gin?c bohatersk? ?mierci?.


Asztarte (Athtart lub Aztarte)
(ug. ‘ttrt, hebr. tr<Tov.[; ‘a?tōret, gr. Αστάρτη)
Imi? Asztarte w ugaryckim pi?mie klinowym


Astarte, pod imieniem ‘Asztart (‘ttrt) pojawia w tekstach z Ugarit, gdzie razem z bogini? Anat wspiera Baala w walce z jego wrogami. Teksty mitologiczne po?wi?caj? jej znacznie mniej uwagi ni? teksty liturgiczne. Astarte czczono tak?e w Egipcie gdzie jej kult wprowadzili Hyksosi.

Ta bogini p?odno?ci (nazywana „bogini? pĂłl”) to?sama jest z babilo?sko-asyryjsk? bogini? Isztar (wyst?puj?c? w tekstach akadyjskich) i sumeryjsk? Inann? (Pani? Niebios). Uto?samiana tak?e z planet? Wenus, a w Grecji z Afrodyt?.

Nieod??cznym elementem kultu Astarte by?y akty seksualne spe?niane pomi?dzy wyznawcami odwiedzaj?cymi ?wi?tyni? a specjalnymi kap?ankami zwanymi kedesza. Cze?? oddawano rĂłwnie? pal?c kadzid?a, sk?adaj?c w ofierze produkty spo?ywcze, zwierz?ta a niekiedy tak?e ma?e dzieci. Kult Astarte – nazywanej te? KrĂłlow? Niebios bardzo rozpowszechni? si? tak?e w?rĂłd IzraelitĂłw, o czym wspomina Biblia (Jr 7,18; 44,17-19.25). Spotyka?o si? to ze sprzeciwem kap?anĂłw i prorokĂłw JHWH. Od jej imienia pochodzi hebr. imi? Estera (rTes.a,).



Pozosta?e bĂłstwa
To naczelne bĂłstwa panteonu Ugarit. Po?rĂłd bĂłstw o mniejszym znaczeniu w cyklu Baala i w poemacie o Aqhacie pojawia si? Koszar (zwykle pod podwĂłjnym imieniem: Koszar-wa-Hasis – ktr-w-hss – czyli „zr?czny i zdolny/pomys?owy”), ktĂłry analogicznie do greckiego Hefajstosa, funkcjonuje jako patron rzemios?a. Jest jednak nie tylko kowalem, ale z?otnikiem i budowniczym; pochodzi z Kaftor (semickie, biblijne okre?lenie Krety). By? on budowniczym pa?acu Baala, twĂłrc? magicznych maczug, ktĂłrymi Baal walczy? z Jamem oraz twĂłrc? cudownej broni, ?uku wr?czonego Akhatowi[45]. Miejscem jego pobytu by?a w mitologii ugaryckiej Kreta.

W Ugarit pojawia si? te? sporadycznie bĂłstwo solarne Szapasz, ktĂłrego imi? oznacza po prostu s?o?ce[46] (por. hebr. vm,v, ?eme?). Przypuszcza si?, ?e ugaryckie imi? bĂłstwa ewoluuje od formy ?am?u – ?amp?u – ?ap?u. To ?e?skie bĂłstwo nosi?o tytu? nrt ’ilm – „lampa bogĂłw” (lub raczej „?wiat?o?? bogĂłw”). Jej udzia? w pogrzebie Baala wynika zapewne z obserwacji, ?e s?o?ce wysusza wody, ktĂłre spad?y na ziemi? (por. Iz 55,10).

Inne bĂłstwa wyst?puj? sporadycznie, czasem tylko raz w tekstach i nie b?dziemy ich tu omawia?. Zainteresowanych odsy?am do podanej literatury.

Panteon Ugarit a Stary Testament

Analiza panteonu ugaryckiego, ktĂłry jest w jakiej? mierze reprezentatywny dla wierze? Kanaanu, pokaza?a nam wiele analogii, miejsc stycznych i wiele elementĂłw, ktĂłre wprost z niego przenikn??y do Biblii. Bogaty ugarycki ?wiat bogĂłw (El, Baal, Aszera, Jam, Mot, Dagon i inni) pojawia si? w Biblii wielokrotnie. SprĂłbujmy to podsumowa?.

Ju? patriarchowie byli czcicielami Boga „Ela”, funkcjonuj?cego w Kanaanie[47] (por. biblijne tytu?y niejahwistyczne Boga, wymienione wy?ej w punkcie o Elu), ktĂłry sta? si? ich w?asnym „Bogiem ojcĂłw”. Stopniowe samoobjawianie si? Boga Jedynego nie oznacza?o ca?kowitego zerwania z przesz?o?ci?, rewolucji wiedzy i zwyczajĂłw, ani wej?cia w ca?kowicie nowy, nieznany ?wiat religijny. BĂłg, ktĂłry im si? objawia?, by? im jako? znany (by? mo?e na zasadzie pierwotnego objawienia danego ca?ej ludzko?ci). Oczywi?cie nale?y uwzgl?dni? kontekst historyczny, w ktĂłrym patriarchowie si? poruszali – politeizm w kontra?cie do ich wiary w „Boga ojcĂłw”.

Wieki pĂł?niej Izrael wychodz?cy z Egiptu pod wodz? Moj?esza napotka now? trudno??. Hebrajczycy nie byli ludem tak licznym, tak dobrze zorganizowanym pod wzgl?dem materialnym, spo?ecznym czy politycznym, jak to ukazuje Ksi?ga Wyj?cia i Liczb[48]. Wiemy, ?e z Egiptu mog?y wyj?? pewne pokolenia hebrajskie (Ibri), a ich protoplastĂłw szuka si? w?rĂłd ludno?ci okre?lanej mianem Habiru czy Hapiru. Jest to bardziej kategoria spo?eczna ni? narodowo?ciowa, pojawiaj?ca si? w ca?ej Azji Mniejszej, tak?e w Egipcie i Palestynie od III tysi?clecia a? po XI w. Oznacza ludzi bez ojczyzny i okre?lonego miejsca w strukturze spo?ecznej, imaj?cych si? rĂł?nych dochodowych zaj??, np. pobierania ce?, czasem uciekaj?cych si? do rozboju. Hebrajczycy wkraczaj?cy do Kanaanu pod wodz? Jozuego byli ludem s?abiej rozwini?tym kulturowo i materialnie od ludno?ci, ktĂłr? tu zastali. SposĂłb walki HebrajczykĂłw przedstawiony w Ksi?dze Jozuego wskazuje na m?ody narĂłd koczownikĂłw przyby?ych z pustyni, jakimi faktycznie byli Izraelici. Nie maj? oni znajomo?ci techniki i taktyki obl??niczej, stosowanej przez mocarstwa owych czasĂłw. Ich czyny wojenne poprzedzone s? zawsze akcj? rozpoznawcz?, potem stosuje si? podst?p, zaskoczenie, po?cig i walk? wr?cz, w zale?no?ci od okoliczno?ci.

A wiec mamy m?ody lud koczowniczy, a z drugiej strony Kanaan i jego wysoka, rozwini?ta kultura materialna. Pobudowane miasta-twierdze, rozbudowany system fortyfikacji, dobra znajomo?? obrĂłbki ?elaza (podczas gdy dla IzraelitĂłw b?dzie to dopiero zetkni?cie z ?elazem), ?elazne rydwany Kanaanu. Potwierdza to opis bitwy pokole? izraelskich z Kananejczykami w Sdz 4 – 5. Tekst mĂłwi o ?wietnym uzbrojeniu KananejczykĂłw (armia 900 rydwanĂłw) i s?abym IzraelitĂłw. Ci jednak niespodziewanie zwyci??yli w?a?nie dzi?ki takiemu stosunkowi broni – przy ulewie, deszczu, b?ocie i wylanym potoku Kiszon lekkie uzbrojenie HebrajczykĂłw sta?o si? ich przewag?, a ci??kie rydwany KananejczykĂłw sta?y si? ich grobem.

Ten m?ody lud wkracza do Kanaanu ze swym do?wiadczeniem wyprowadzenia, wyj?cia, ucieczki z Egiptu i do?wiadczeniem Synaju (objawienia Boga JHWH) jako jedynym skarbie i dziedzictwie. Wkracza do kraju, gdzie jest rozwini?ty kult boga Ela, a jeszcze bardziej rozpowszechniony i wp?ywowy kult Baala i Aszery pod rĂł?nymi postaciami. Obrz?dy rytualne przypomina?y te znane ju? i praktykowane w?rĂłd HebrajczykĂłw, ale zawiera?y te? inne, pon?tne elementy, krwawe i zmys?owe zarazem. Ofiary z ludzi, prostytucja sakralna, rozbudowana mitologia – to wszystko zapewnia?o magiczn? moc, urodzaj polom i p?odno?? byd?u i ludziom.

Chocia? Biblia b?dzie na ka?dym kroku surowo pot?pia? wszystkie ryty kananejskie[49], to jednak b?d? one przez ca?e wieki fascynowa? HebrajczykĂłw, zw?aszcza gdy osiedl? si? tu na sta?e. Ich do?wiadczenie Boga ?ywego, Boga jedynego i zazdrosnego b?dzie si? im miesza? z zastanymi, tak ciekawymi i pon?tnymi kultami. Mamy tego w Biblii wielokrotne przyk?ady. W Starym Testamencie czci si? wprost w sposĂłb ba?wochwalczy bogĂłw kananejskich (np. krĂłl Achab), ale tak?e nie wprost, po?rednio – gdy czci si? JHWH pod postaci? byka (Baala), steli (Aszery), czy wy?yny (bama(h)), gdy sk?ada si? ofiary z dzieci („przeprowadza dziecko przez ogie?”) czy uprawia nierz?d sakralny. Prorocy, potem kap?ani b?d? niezmordowanie walczy? z tym synkretyzmem religijnym, cho? czasem b?dzie to wygl?da? na „walk? z wiatrakami”. Zw?aszcza dla tej walki z baalizmem zas?u?? si? w IX w. Eliasz, pogromca kap?anĂłw Baala, w VIII w. Ozeasz, a pod koniec VII w. Jeremiasz.

Tak?e instalacja HebrajczykĂłw w Kanaanie nie by?a szybkim podbojem ca?ego terenu – jak to czasem sobie wyobra?amy na podstawie niektĂłrych danych Ksi?gi Jozuego[50] – lecz raczej procesem podbojĂłw, paktĂłw, infiltracji i uk?adĂłw roz?o?onym przynajmniej na dwa wieki. Prawo cheremu, prawo kl?twy (hebr. ~r,xe)[51], tak cz?sto przywo?ywane w Ksi?dze Jozuego i tak restrykcyjnie przestrzegane[52] mia?o w?a?nie ten cel, aby uchroni? m?odego Izraela przez „zara?eniem si?” poga?skim kultem. Dla naszej wra?liwo?ci mo?e uchodzi? ono za barbarzy?skie i okrutne, ale trzeba ocenia? t? kwesti? z perspektywy religijnej, z perspektywy autora natchnionego. Deuteronomista[53], od ktĂłrego pochodzi zdecydowana wi?kszo?? wzmianek o prawie cheremu, wydaje si? wyra?a? swĂłj ?al, ?e Izraelici nie wyt?pili KananejczykĂłw i ulegli baalizmowi.

Od niszcz?cego wiar? wp?ywu religii kananejskiej nale?y odrĂł?ni? proces cz??ciowej asymilacji kulturowej. Badania literatury Starego Testamentu na tle innych literatur Bliskiego Wschodu wykazuj?, ?e Izrael potrafi? przyswoi? wiele aspektĂłw religijnych swego ?rodowiska, przekszta?ciwszy je jednocze?nie w ?rodki wyrazu swojej w?asnej wiary. SzczegĂłlny charakter do?wiadczenia Izraela – do?wiadczenie Synaju – rz?dzi wiar? autorĂłw natchnionych. To do?wiadczenie pozwoli im podda? wszystko, z czym si? stykaj? temu jednemu kryterium – kryterium wiary jahwistycznej – i z nap?ywowych elementĂłw „wykorzysta?” te neutralne, a napi?tnowa? destrukcyjne.

http://sites.google.com/site/orygenesorgblog/Home/strefa-studentow/ugarit-religia-i-literatura

cd..





[1] Pojawiaj? si? te? okre?lenia tej ofiary jako „ofiara zapokojna, pokojowa” czy „ofiara zbawienia”, inspirowane przek?adem greckim (eivrhniko,j).


[2] Nazwa tej ofiary pojawia si? zawsze w l. mnogiej (?elamĂŽm), poza jednym wyj?tkiem: Am 5,22.


[3] Lamentacje nad umierajacym Kirt? wyspiewuj? tak?e jego syn, Ilchu, oraz cĂłrka Oktawia.


[4] Intronizacyjny Ps 110 mĂłwi o krĂłlu (Mesjaszu) „Ty? kap?anem na wieki, na wzĂłr Melchizedeka” (w. 4).


[5] Tradycja chrze?cija?ska odnosi ten psalm mesja?ski do osoby Jezusa KrĂłla, Syna Bo?ego.


[6] Tytu? „s?uga” napotykany jest w literaturach staorwschodnich na okre?lenie poddanych jakiego? suwerena lub czcicieli jakiego? bĂłstwa.


[7] W jednym z mitĂłw Ugarit ’epod oznacza sukni? bogini Anat.


[8] Wiemy z literatury starowschodniej, ?e w tamtej strefie kulturowej obchodzono tzw. ?wi?to Nowego Roku Akitu, ktĂłre rozpoczyna?o si? pierwszego dnia nowego roku i trwa?o siedem dni i by?o wspomnieniem (cyklicznym odnowieniem) stwĂłrczego aktu boga. Stary Testament zna na pewno to ?wi?to, cho?by z Babilonu, gdzie uroczysto?ci ku czci Marduka obchodzone by?o bardzo hucznie.


[9] Rok kalendarzowy w Ju dzie przez wi?kszo?? okresu monarchii rozpoczyna? si? jesieni?, czyli w miesi?cu Etanim (nazwa kananejska) czyli po niewoli Tiszri (od babilo?skiego Ti?ritu, tzn. „pocz?tek” – wrzesie?/pa?dziernik). Jednak w okresie wygnania i po nim rok zaczyna? si? na wios n? od miesi?ca Abib (nazwa kananejska). Pod wp?ywem Babilo?czy kĂłw kananejsk? nazw? awiw zast?piono nazw? Nisan (od babilo?skie go Nisānnu).


[10] Por. CTA 36. Szerzej J. Gray, Ba‘al’s Atonement, UF 3 (1971) 69-70; N. Wyatt, Atonement Theology in Ugarit and Israel, UF 8 (1976) 415-430.


[11] Syria 17 (1936) pl. 14, s. 115-119; ANEP, s. 608.


[12] Szerzej zob. P.D. Miller, The MrzH Text (transliteracja, wokalizacja i t?umaczenie tekstu wraz z komentarzem), w: L.R. Fischer (red.), The Claremont Ras Shamra Tablets (Analecta Orientalia 48), Roma: Editrice Pontificio Istituto Biblico 1971, ss. 37-51.


[13] Czterech spo?rĂłd nich – Adad, El, Dagan, Re?ef – to bogowie znani z tekstĂłw z Ebli, z drugiej po?owy III tysi?clecia przed Chr. Z ko?cem III tysi?clecia pojawili si? tu bogowie AmorytĂłw, a w po?owie II tysi?clecia – HurytĂłw.


[14] Pierwszy opublikowany taki spis (bĂłstw i ofiar im przynale?nych) zob. w Syria 10 (1929), pl. LXI.


[15] W mitach Mezopotamii bogowie stwarzaj? ludzi w?a?nie po to, aby ci im us?ugiwali (zob. np. Enûma Eli?).


[16] Zachowa? si? tylko jeden pe?niejszy opis takiego zebrania, ktĂłremu przewodniczy? sam El, maj?c u boku Baala. Odbywa si? ono na „gĂłrze Ela”, a nazywa si? „zebraniem ogĂł?u”.


[17] Wyraz w warstwie d?wi?kowej identyczny z innym wyrazem, odmienny jednak od niego w warstwie znaczeniowej, a tak?e graficznej, np. morze i mo?e, buk i bĂłg.


[18] M.H. Pope, El in the Ugaritic Texts, Leiden: Brill 1955. Kult boga o imieniu El na terenie zachodniosemickim potwierdzi?y inskrypcje aramejskie z VIII w. przed Chr., odkryte w czasie wykopalisk niemieckich w Zend?irli (1880-1902), a potem napis na steli znalezionej ok. 1930 roku w Sfire (ok. 25 km na po?udniowy wschód od Aleppo); zob. R. de Vaux, El et Baal le dieu des peres et Yahweh, Ugaritica 6 (1969), s. 501-518; W. Hermann, Ps 19 und der kananäische Gott Ilu, UF 19 (1987), s. 75-78.


[19] Zob. szerzej panoramiczne uj?cie tytu?Ăłw niejahwistycznych Boga w: M. Rose, Names of God in the OT, w: ABD, t. IV, s. 1004-1009. Por te? G. Odasso, Patriarchowie jako czciciele Elim (rozdzia?), w: G. Odasso, Biblia i religie (My?l Teologiczna 52), KrakĂłw: Wydawnictwo WAM 2005, 97nn.


[20] Jako wzĂłr dla krĂłlĂłw ziemskich jawi si? on Kircie (KTU 1.4 I 35-43).


[21] W przypadku porywczej bogini Anat jest to te? ?rodkiem zapewnienia bezpiecze?stwa osobie krĂłlewskiej (KTU 1.3 V 10-29).


[22] Stela opublikowana w 1937 roku w Syria 18 (1937), s. 88, pl. XVII. Zob. te? ANEP, s. 493.


[23] Wybroczyny (?ac. petechiae) s? ma?ymi czerwonymi lub fioletowymi plamkami na ciele spowodowanymi przez niewielkie krwawienia z uszkodzonych naczy? kapilarnych.


[24] T?um. za: ?. Tobo?a, Cykl Baala z Ugarit (Teksty staro?tnej Palestyny i Syrii 1), KrakĂłw - Mogilany 2008, s. 147.


[25] Wrzeciono (plk – KTU 1.4 II 3 i 4) w jej r?ce interpretowane bywa jako kolejny atrybut – bogini przeznaczenia – ale wydaje si? to nadinterpretacj?. Wrzeciono nale?a?o do typowych zaj?? kobiecych, co po?wiadcza kontekst tego obrazu w micie oraz sama Biblia np. w akrostychicznym poemacie o dzielnej niewie?cie (Prz 31,10-31).


[26] Dlaczego nazwy funkcjonuj? w l. mn., wyja?ni? przy okazji omawiania Baala.


[27] G. Odasso, Biblia i religie (My?l Teologiczna 52), KrakĂłw: Wydawnictwo WAM 2005, 218n.


[28] R. Dussand, Le vrai nom de Baal, Revue de l’historie des religions 113 (1936), s. 5-20.


[29] Przed odkryciami w Ras Szamra Baal-Hadad uchodzi? za jedno z pomniejszych bĂłstw Syrii, dopiero teksty ugaryckie zarysowa?y najlepiej jego sylwetk? i pozycj?. Przedtem badacze byli zdani na pochodz?ce z pĂł?niejszych epok i do?? ogĂłlnikowe wzmianki o Baalu, w ktĂłrych indywidualne jego cechy rysowa?y si? do?? mgli?cie. By?y to sk?pe informacje ?rĂłde? epigraficznych fenickich, aramejskich i punickich oraz polemiczne wypowiedzi autorĂłw biblijnych.


[30] Por. paralelne mity mezopotamskie ....


[31] Baal spotka? j? sp?ywaj?c na dĂł? z chmur. Mitologiczny obraz przedstawia po??czenie si? byka Baala z krow? Anat. Owocem tego spotkania jest boskie ciel?.


[32] BT t?umaczy Iszbaal, gdy? to ta sama posta?.


[33] BT t?umaczy Meribbaal, gdy? to ta sama posta?.


[34] Jam – ugaryckie bĂłstwo morza, z ktĂłrym walczy? Baal (omĂłwione poni?ej).


[35] Izebel to ksi?zniczka fenicka, cĂłrka krĂłla Tyru, Ittobaala.


[36] Rekonstruuj?c imi? z nazw miejscowo?ci (Anatot; Bet-Anat) uzyskamy imi? tn"[] `ånät.


[37] Wed?ug jednego z tekstĂłw egipskich Anat i bogini Asztart by?y wielkimi boginiami, ktĂłre mog?y pocz??, zaj?? w ci???, ale nie mog?y urodzi?, „gdy? Horus je zapiecz?towa?, a Set je otwiera?”. Tekst ten ?wiadczy o przyj?ciu w Egipcie kananejskiej mitologii; ukazuje Anat jako bogini? wojowniczk?, opiekunk? faraona.


[38] Np. Anat w zamian za cudowny ?uk proponuje Aqhatowi najpierw z?oto i srebro, a potem nie?miertelno??. Aqhat dumnie odrzuca te atrakcyjne propozycje. Podobn? propozycj? otrzyma? wcze?niej Gilgamesz od bogini Isztar i rĂłwnie? dumnie j? odrzuci?.


[39] Por. hebr. hl'WtB. betûāl(h) – dziewica.


[40] NiektĂłrzy jednak wywodz? jej imi? od rdzenia ugaryckiego ‘n („?rĂłd?o”; hebr. !yI[, gdzie imi? ‘nt by?oby l. mnog? tego rzeczownika.


[41] Dzi?ki nim doprowadzi?a te? do ?mierci Aqhata.


[42] Tu Tiamat (Ocean) i Apsu (Ocean wody s?odkiej) s? ?e?sk? i m?sk? si?? wodn? przeciwn? bĂłstwu, jak Jam w Ugarit Baalowi, a morze w Biblii Bogu.


[43] W polskich t?umaczeniach pojawia si? tu „hipopotam”, jako najbardziej pasuj?cy do opisu. Jednak chodzi najprawdopodobniej o jednego z owych „potwĂłrĂłw” morskich, ktĂłrych Semici wyobra?ali sobie na rĂł?ne sposoby. Potwierdza to kolejny potwĂłr (Lewiatan), ktĂłry pojawi si? w nast?pnych wersetach (Hi 40,25).


[44] NiektĂłrzy wywodz? jej imi? ‘nt od l. mn. mianownika ‘n („?rĂłd?o”; hebr. !yI[; „oko” lub „?rĂłd?o”).


[45] Zob. P. Xella, Paolo, L’ĂŠpisode de ‘dnil’ et ‘kothar’ (KTU 1.17 = CTA 17 V 1-31) et Gen 17: 1-16, Vetus Testamentum 28 (1978), s. 483-88.


[46] Zob. szerzej A. Caquot, La divinitĂŠ solaire ougaritique, Syria 36 (1959), s. 90-101.


[47] Zob. G. Odasso, Patriarchowie jako czciciele Elim (rozdzia?), w: G. Odasso, Biblia i religie (My?l Teologiczna 52), KrakĂłw: Wydawnictwo WAM 2005, 97nn, szczeg. 105.


[48] Wystarczy przywo?a? znane wyliczenie, ?e wed?ug Biblii Izrael nazajutrz po opuszczeniu Egiptu liczy? ok. 2,5 miliona ludzi (liczba uzyskana z Lb 1,46). Ca?a za? ludno?? Egiptu liczy?a wtedy od 3 do 4,5 miliona ludzi. Takie wi?c wydarzenie musia?o by? dla Egiptu prawdziw? katastrof? – utrata tak pot??nej liczby niewolnikĂłw, rabunek przez nich srebra i z?ota, utrata armii faraona. Jednak ?adnych podobnych wzmianek nie znajdujemy w dokumentach Nowego Pa?stwa egipskiego.


[49] Zob. szerzej np. P.H. Pfeiffer, The Polemic against Idolatry in the Old Testament, JBL 43 (1924), s. 229-240. Autor wychodzi od Ezechiela i redaktorĂłw deutronomistycznych i starannie analizuje wybrane teksty biblijne.


[50] Inne dane Joz i Sdz wskazuj?, ?e przydzielenie ziemi Kanaan poszczegĂłlnym pokoleniom oznacza bardziej prawo ich posiadania i wywalczenia ich sobie, ni? faktyczne nadanie ziemi (zob. np. Joz 17,12n; 17,14-18).


[51] Nakazywa?o, aby wszelkie dobra uzyskane ze zwyci?stwa w ?wi?tej wojnie (wojnie JHWH) by?o po?wiecone Bogu: ludzi zabijano, wszelkie przedmioty palono, miasto rujnowano, a z?oto i srebro sz?y do skarbca ?wi?tyni. By? to zwyczaj zakorzeniony w?rĂłd ludĂłw staro?ytnego Wschodu. MĂłwi o nim np. s?awna stela Meszy (tam po raz pierwszy w ?rĂłd?ach pozabiblijnych pojawia si? imi? JHWH – pismem paleohebrajskim).


[52] Akan, ktĂłry wbrew nakazowi Bo?emu niedope?ni? prawa cheremu, zosta? ukamienowany (zob. ca?? histori? w Joz 7).


[53] Okre?lenie autora, czy szko?y autorskiej, odpowiedzialnej za stworzenie kompozycji od Ksi?gi Jozuego po Drug? KrĂłlewsk?. Deuteronomista pisze w VII-VI w. przed Chr. Za „ojca dzie?a deuteronomistycznego” – tego, ktĂłry ustali? jedno?? literack? Joz – 2 Krl, uchodzi niemiecki egzegeta M. Noth.

http://sites.google.com/site/orygenesorgblog/Home/strefa-studentow/ugarit-religia-i-literatura